Muốn tu thành Bồ Tát hay Phật, mỗi chúng sinh trước hết phải nhận rõ được tâm của chính mình. Nhưng câu hỏi đặt ra là: tâm thực sự là gì? Làm sao để phân biệt giữa tâm chân thật và tâm giả dối mà chúng ta vẫn hay lẫn lộn hàng ngày? Đây chính là những thắc mắc cơ bản nhưng vô cùng quan trọng đối với bất cứ ai bước vào con đường tu học Phật pháp. Hiểu rõ được sự khác biệt này, chúng ta mới có thể sửa đổi tâm linh, từ bỏ những tâm niệm sai lầm và hướng tâm về phía đúng đắn.
Tâm Giả Dối: Bản Chất Vô Thường Và Biến Đổi Liên Tục
Thân thể của con người bao gồm hai phần chính: phần vật chất và phần tinh thần. Trong Phật giáo, các nhà học giáo gọi hai phần này là Danh (tinh thần) và Sắc (vật chất). Phần vật chất bao gồm những thành phần như tóc, móng, da, thịt, gân, xương, tủy, đầu, tứ chi và những bộ phận vật lý khác.
Chính vì thân thể này được cấu thành từ nhiều nguyên tố tạm thời hòa hợp với nhau, nên nó vô cùng mong manh, tạm bợ và không có sự bền chắc thực sự. Dù chúng ta có cố gắng chăm sóc thân thể bằng cách ăn uống ngon lành, mặc quần áo đẹp hay sống trong những căn nhà sang trọng, thân thể này cũng sẽ bị suy thoái từng ngày. Một ngày không xa, nó sẽ tan rã trở về với đất đai mà không để lại bất cứ điều gì. Trong kinh Pháp Cú, Đức Phật dạy:
“Thân này chẳng bao lâu / Sẽ vùi sâu lòng đất, / Như cây khô, khúc gỗ / Vứt bỏ vì vô trí.”
Thiền định trong ngôi chùa yên tĩnh, Phật tử ngồi thiền dưới ánh sáng nắng
Về phần tinh thần hay còn gọi là phần tâm thức (Danh), nó gồm có: Cảm thụ (Thọ), Suy tưởng (Tưởng), Phân biệt (Hành) và Nhận thức (Thức). Những phần tử này tạo thành cái mà chúng ta gọi là tâm giả dối hay tâm ngụy dối.
Người không học Phật từ lúc sinh ra cho đến khi lớn tuổi và chết, hầu như không bao giờ biết được rằng tâm của họ là kết quả của sự duyên hợp tạm thời giữa năm yếu tố này. Chúng ta vô tư chấp nhận rằng những gì cảm thấy, suy nghĩ và cảm xúc đó chính là “tâm thực sự” của bản thân mình. Từ sáng cho đến tối, chúng ta liên tục bị cuốn vào những suy nghĩ, những cảm giác buồn, thương, giận, ghét, hận thù mà ta cho là tâm của chính mình. Đây chính là tâm giả dối.
Tâm Giả Dối Sinh Ra Từ Sự Sinh Diệt Liên Tục
Trong Phật pháp, người xưa đã chia tâm con người thành hai loại. Loại thứ nhất là tâm luôn luôn sinh diệt, biến đổi không ngừng, đây là tâm giả hay tâm ngụy dối. Loại thứ hai là tâm lặng lẽ, thường biết, không bị biến đổi tác động của những cảnh duyên bên ngoài – đó mới là tâm chân thật hay chân tâm.
Gọi là “giả dối” vì sự hiện diện của nó phụ thuộc hoàn toàn vào duyên hợp tạm thời từ nhiều thứ bên ngoài. Nó liên tục thay đổi, không có tính ổn định. Trái lại, tâm chân thật thì luôn thường hằng, không bị biến đổi và cũng không phụ thuộc vào những duyên hợp tạm thời ấy.
Để hiểu rõ hơn, chúng ta có thể xem xét ví dụ từ cuộc sống hàng ngày. Hai người bạn thân có thể sống gần nhau, chơi với nhau rất thân tình. Nhưng một hôm, người này nói một câu làm chạm tới “cái Tao” hoặc thực hiện một hành động trái ý của người kia. Lập tức, tình cảm thân thiết của buổi sáng trở nên lạnh lùng vào chiều tối. Thậm chí, hai người có thể từ chối nhìn vào mặt nhau. Vậy thì cái tâm thương yêu lúc buổi sáng và cái tâm buồn giận lúc buổi chiều, cái nào là tâm chân thật?
Nếu xét kỹ, chúng ta sẽ nhận thấy rằng những cảm xúc thay đổi này đều không là tâm chân thật. Những cái tâm như yêu thương hay giận dữ, vui hay buồn thay đổi chót vót liên tục. Chúng sinh ra do những duyên hợp từ bên ngoài tác động vào chúng ta, rồi lại tan biến ngay. Vì vậy, chúng không phải là tâm thực sự, mà chỉ là những hiện tượng tạm thời.
Hai người bạn nắm tay chạy trên cánh đồng xanh mặt trời lặn
Cách Tâm Giả Dối Làm Ta Khổ Đau
Vô thường, biến đổi liên tục – chính đây là nguyên nhân gốc rễ của khổ đau. Lấy ví dụ, tiền bạc trong tủ sắt được khóa chắc chắn, nhưng trong một đêm bị kẻ trộm lấy cắp đi hết, lập tức lòng buồn khổ bao trùm. Hoặc bạn đang sống khoẻ mạnh, nhưng một hôm đi khám bác sĩ được kết luận bị ung thư, thì từ lúc vui vẻ lập tức chuyển thành sợ hãi.
Nhìn rộng hơn, ta thấy rằng sự vô thường, biến đổi khắp nơi đều dẫn tới khổ đau. Trong Pháp Cú kinh, Đức Phật đã dạy lại các vị Tỳ-kheo:
“Các thầy thấy thân này là thường hay là vô thường?”
Các vị Tỳ-kheo đáp: “Bạch Đức Thánh Tôn! Thân này là vô thường.”
Đức Phật lại hỏi: “Vậy vô thường là khổ hay vui?”
Các vị Tỳ-kheo đáp: “Bạch Đức Thánh Tôn! Vô thường là khổ.”
Rõ ràng là vô thường chính là biến đổi bất ngờ và liên tục. Có biến đổi thì có khổ đau, sống với những cái biến đổi này thì chúng ta cũng đau khổ. Tâm chúng ta luôn bị những duyên bên ngoài tác động hoặc chúng ta vay mượn từ những nhân duyên bên ngoài để hiện diện. Nó không tự hiện khỏi hay biến đổi một cách tự nhiên.
Chẳng hạn, khi xem ti vi đến đoạn hài kịch, chúng ta cười ha ha; khi đến đoạn bi kịch, chúng ta lấy khăn lau nước mắt. Nhưng nếu xét kỹ thì trước khi xem ti vi, chúng ta không có tâm cười hay khóc nào cả. Sự cười hoặc khóc là do những cảnh duyên bên ngoài (nội dung trên màn hình) tác động vào chúng ta. Tâm chúng ta vay mượn từ những kích thích bên ngoài để có thể phản ứng. Đó chính là bản chất của tâm giả dối.
Người đàn ông ngồi buồn cảm, ánh sáng vàng chiều tỏa qua cửa sổ
Tâm Chân Thật: Sáng Suốt, Bất Biến Và Độc Lập
Sau khi đã hiểu được bản chất của tâm giả dối, bây giờ hãy tìm hiểu về tâm chân thật hay chân tâm. Nó là cái thường hằng, không bị biến đổi hay vay mượn từ những nhân duyên bên ngoài, luôn sáng suốt và biết rõ tất cả.
Nếu lấy ví dụ từ bài tu tập, khi được mọi người trong đạo trường nêu tên, hoan nghênh mình tu giới, chắc chắn được vãng sinh, lúc ấy tâm tự nhiên sinh ra sự vui mừng. Tuy nhiên, người tu đạo chân thật không để cho tâm bị cuốn vào sự vui mừng ấy. Thay vào đó, họ nhận thức rõ ràng về sự vui mừng, nhưng vẫn giữ tâm an nhiên bình thường, rồi quay về với danh hiệu A Di Đà Phật với tâm thanh tịnh tự tại. Đây chính là thể hiện của tâm chân thật.
Tâm chân thật là cái thường biết sáng suốt – lúc buồn biết buồn, lúc vui biết vui, lúc được khen chúc mừng thì biết được khen, lúc bị chỉ trích thì biết được chỉ trích. Nhưng dù sao, tâm vẫn giữ được sự an lạc nội tại, không bị lay động hay thay đổi. Tâm luôn chính niệm trong danh hiệu A Di Đà Phật, vẫn giữ được sự bình thường tự tại.
Khi tất cả những cảnh duyên – vinh nhục, đắc mất, khen chỉ, tốt xấu – đến với chúng ta, nhưng chúng ta không bị lay động hay lung lay, vẫn tỉnh giác sáng suốt, giữ một câu niệm Phật, thì đây chính là khi chúng ta đã nhận thức được tâm bất biến. Thường hằng giữ được sự an nhiên tịnh lạc như vậy, chúng ta bắt đầu thấy được tâm này vượt qua muôn vàn biến đổi của thế gian.
Từ Nhận Thức Tâm Giả Đến Tu Tập Tâm Chân Thật
Việc nhận thức rõ được tâm chân thật không phải là điều dễ dàng, bởi vì suốt cả ngày, chúng ta liên tục chạy theo những tâm giả dối ấy. Từ sáng cho đến tối, chúng ta đều sống với những tâm giả dối, để rồi khổ đau theo sau.
Để tu tập tâm chân thật, trước tiên phải có sự nhận thức rõ ràng. Mỗi lần tâm chúng ta bị lay động bởi những cảnh duyên bên ngoài, chúng ta cần dừng lại, quan sát và nhận rõ rằng: “Đây là tâm giả dối, đây không phải tâm chân thật của tôi.” Khi có sự nhận thức như vậy, chúng ta sẽ dần dần có khả năng tách rời khỏi những tâm giả dối và hướng tâm về phía tâm chân thật.
Tâm chân thật luôn hiện hữu, nhưng bị che phủ bởi lớp vô minh của tâm giả dối. Khi chúng ta tu học Phật pháp, giữ gìn tâm niệm, hôm nay sẽ dần dần nhìn thấy được cái tâm sáng suốt, không biến đổi ấy. Thông qua việc giữ câu niệm Phật, thực hành thiền định và nghiên cứu Phật pháp, chúng ta sẽ dần dần tiến sâu vào những tầng thiền định cao hơn và hợp nhất tâm mình với chư Phật, chư Bồ Tát.
Vườn chùa vào mùa thu lá vàng rơi, góc nhìn yên bình và thanh tịnh
Ứng Dụng Thực Tế Trong Tu Tập Ngày Hôm Nay
Hiểu biết về sự khác biệt giữa tâm giả dối và tâm chân thật không chỉ là lý thuyết phô trương, mà nó có ứng dụng rất thực tế trong cuộc sống hàng ngày. Khi chúng ta gặp những tình huống khó khăn, bất công hoặc những lời nói chỉ trích, thay vì để cho tâm giả dối phản ứng bằng giận dữ, hận thù hay tuyệt vọng, chúng ta có thể nhớ đến tâm chân thật – cái tâm vốn không bị những điều đó lay động.
Bằng cách ghi nhớ tâm chân thật, chúng ta sẽ dần dần thoát khỏi những tâm giả dối và từ đó có được sự an lạc thực sự. Đây chính là ý nghĩa sâu sắc của việc tu tập Phật pháp – không phải để trốn tránh thế gian, mà là để sống với tâm chân thật giữa những biến cải của thế gian.
Kết Luận: Chân Tâm Là Chìa Khóa Giải Phóng
Phân biệt được tâm chân thật và tâm giả dối là bước đầu tiên quan trọng trên con đường tu học Phật pháp. Tâm giả dối là cái sinh diệt, biến đổi liên tục, phụ thuộc vào những duyên hợp bên ngoài, và nó chính là nguyên nhân gốc rễ của khổ đau. Tâm chân thật là cái thường hằng, sáng suốt, không bị lay động bởi bất cứ cảnh duyên nào.
Muốn tu thành Bồ Tát, muốn đạt được Phật quả, chúng ta phải hướng sâu vào tâm chân thật, tìm hiểu và tu tập với nó. Qua việc ghi nhớ tâm chân thật, giữ gìn niệm Phật, thực hành thiền định và tu học, chúng ta sẽ dần dần nhận rõ được cái tâm vốn sáng suốt bất biến, rồi từ đó có được sự giải phóng thực sự. Đó chính là mục đích cuối cùng của Phật pháp – dẫn dắt chúng sinh từ bỏ những ảo tưởng, những tâm giả dối, để hồi qui về với tâm chân thật, tâm Phật.
CÙNG NHAU XUYÊN DƯỠNG ĐẠO PHẬTTheo truyền thống Phật giáo, chúng tôi cung cấp tài liệu giáo dục Phật giáo phi lợi nhuận. Khả năng duy trì và mở rộng dự án của chúng tôi hoàn toàn phụ thuộc vào sự hỗ trợ của bạn. Nếu thấy tài liệu của chúng tôi hữu ích, hãy cân nhắc quyền góp một lần hoặc hàng tháng**.
STK: 117 002 777 568 – Ngân hàng Công thương Việt Nam
(Nội dung: Họ tên + tài thí Xuyên dưỡng Đạo Pháp)**
