Mỗi con người sống trên đời này đều mong muốn được hạnh phúc và an vui. Tuy nhiên, đa phần chúng ta phải chấp nhận một thực tại của cuộc sống: vui vẻ ít ỏi, khổ đau nhiều. Khi tâm tư lo lắng, dục vọng chiếm lĩnh, chúng ta bị cuốn vào vòng xoáy của phiền não. Đó chính là lúc tham, sân, si – ba căn bản phiền não – bắt đầu chi phối suy nghĩ và hành động của chúng ta.
Theo kinh Phật, có ba loại pháp khi khởi lên trong tâm một người sẽ đưa lại bất lợi, khổ não và bất an. Vua Pasenadi của nước Kosala ngày xưa đã hỏi Đức Phật rằng có bao nhiêu pháp như vậy. Đức Phật trả lời rõ ràng: đó là tham pháp, sân pháp và si pháp – chính ba căn bản của mọi phiền não trong tâm thức con người.
Tham Lam: Khát Vọng Vô Tận Và Hệ Lụy Của Nó
Tham là sự khát vọng không thôi, là tâm muốn sở hữu, chiếm hữu mà không bao giờ thỏa mãn. Trong cuộc sống hàng ngày, tham biểu hiện qua sự đeo đuổi vật chất, danh vọng, quyền lực hoặc thậm chí những khoái lạc giác quan thoáng qua. Con người tham lam luôn cảm thấy thiếu thốn, luôn muốn có thêm, có nhiều hơn, tốt hơn. Sự tham lam này khiến tâm không bao giờ được yên tĩnh, không bao giờ thực sự hài lòng với những gì đang có.
Con người đang tham lam muốn sở hữu nhiều hơn trong cuộc sống
Tham lam tạo ra sự bất an liên tục. Khi có được cái gì đó, tâm lại lo sợ mất đi. Khi chưa có được, tâm lại chịu khổ vì không sở hữu. Thậm chí khi đã có đủ, tâm vẫn so sánh, so sanh với người khác và cảm thấy bất mãn. Đây chính là cơ chế tạo ra khổ đau từ tham lam – không phải vật chất thiếu thốn, mà là tâm không biết yên vui với những gì hiện có.
Sân Hận: Lửa Giận Dữ Và Phá Hoại Nó Gây Ra
Sân hay sân hận là tâm sở ghét, không chịu được, muốn loại bỏ những điều không ưa. Khi gặp phải những tình huống không như ý, những người hoặc sự vật không phù hợp với mong muốn, sân hận khởi lên với sức mạnh như lửa cháy. Người bị sân hận thống trị thường nóng giận, dễ xúc phạm, gây hậu quả xấu cho bản thân và những người xung quanh.
Sân hận không chỉ làm hư hại mối quan hệ giữa người với người, mà còn tạo ra tổn thương sâu sắc cho chính thân tâm của người đó. Giận dữ kéo dài gây ra stress, ảnh hưởng sức khỏe, làm rối loạn suy nghĩ. Những hành động dưới sự chi phối của sân hận thường để lại hối tiếc, mở ra những mâu thuẫn mới. Không ít người đã làm những việc họ hối hận suốt đời vì sân hận chiếm lĩnh tâm họ tại thời điểm đó.
Si Mê: Sự Mê Muội Và Thiếu Sáng Suốt Trong Nhận Thức
Si hay si mê là sự mê muội, không thấy rõ thực chất của sự việc, thiếu sáng suốt trong nhận thức. Si khác với tham và sân ở chỗ: tham và sân là những cảm xúc mạnh mẽ, còn si là sự tối tăm của trí tuệ, không hiểu biết về nhân quả, không thấy được sự thoáng qua của mọi vật, không nhận thức được bản chất của khổ đau.
Sự si mê khiến con người không thấy rõ thực chất của cuộc sống
Si là gốc rễ sâu xa của tham và sân. Vì si mê, chúng ta không thấy rõ rằng việc theo đuổi những cái tham lam cuối cùng chỉ dẫn đến khổ đau. Vì si mê, chúng ta phân biệt, so sánh và phát sinh sân hận. Si khiến chúng ta không thấy được mối liên hệ tương tác giữa tất cả mọi thứ, luôn nghĩ rằng mình là độc lập, tách biệt, từ đó tạo ra ego và những hành động bất toàn.
Ba Căn Bản Phiền Não Và Tương Quan Của Chúng
Tham, sân, si không tồn tại riêng biệt mà thường xuất hiện liên kết với nhau. Khi tham không được thỏa mãn, sân hận khởi lên. Vì si mê, chúng ta không thấy được cơ chế này và tiếp tục tạo ra những hành động, lời nói, ý niệm bất toàn. Ba phiền não này như ba chân giá đỡ cho tất cả những khổ đau khác – ghen tị, kiêu ngạo, nghi ngờ, lười biếng, bất tâm…
Mối liên hệ tương tác giữa ba căn bản phiền não tham, sân, si
Chính vì ba căn bản phiền não này là gốc của mọi khổ đau, kinh Phật mới dạy rằng việc nhận diện, hiểu rõ và tiệu diệt chúng là con đường tu tập quan trọng nhất. Những bậc Thánh A la hán đã hoàn toàn đoạn tận tham sân si, do đó tâm họ vĩnh viễn được giải thoát khỏi khổ đau.
Sự Khác Biệt Giữa An Vui Thực Và An Vui Giả Tạo
Khi tham sân si tạm thời lắng xuống, nội tâm tĩnh lặng, chúng ta cảm thấy bình an, hạnh phúc nhất. Đây là thời điểm mà chúng ta có được sự an tĩnh thực sự của tâm hồn. Hạnh phúc và an vui đích thực chính là lúc ta có được sự an tĩnh này, chứ không phải từ những thứ bên ngoài. Những ai đã từng trải nghiệm được máy, thăng trầm, vinh nhục trong cuộc sống thì sẽ hiểu rõ điều này.
Tuy nhiên, sự “ngủ yên” của tham sân si chỉ có tính cách tạm thời. Chúng sẽ bùng lên trở lại và đem đến bất an cho con người bất cứ lúc nào. Khoái lạc từ tham lam như đương sâm – lúc đầu mê say, nhưng sau đó lại tạo ra khao khát mạnh mẽ hơn. Những khoái lạc giác quan từ bên ngoài không bao giờ có thể mang lại sự an toàn, hạnh phúc lâu dài.
Thực Hành Chính Pháp Để Vượt Thoát Tham Sân Si
Để thực sự giải thoát khỏi khổ đau, chúng ta cần thực hành Chính Pháp – giáo lý mà Đức Phật đã chỉ dạy. Điều này bắt đầu từ việc học hỏi, hiểu biết một cách đúng đắn về tham sân si, nhân quả, tính không thường của mọi sự vật. Qua đó, từng bước, trí tuệ sáng suốt sẽ thay thế cho sự si mê.
Thực hành có nghĩa là hàng ngày chúng ta có ý thức nhìn nhận những lần tham khởi lên, những lúc sân hận xuất hiện, những tình huống mà si mê chi phối. Không phải chán ghét hay đàn áp những phiền não này, mà là nhìn rõ chúng với trí tuệ. Qua quán sát kỹ lưỡng, chúng ta sẽ thấy rằng khi được nhận diện rõ ràng, những phiền não này tự nhiên mất đi sức ảnh hưởng.
Giữ tâm chánh niệm, tu tập thiền định để nền tảng tâm được vững chắc hơn. Giữ giới để hành động không gây tổn hại. Phát tâm từ bi, nuôi dưỡng tâm hương thụ với những gì có để dần dần giảm thiểu tham lam. Thông qua Tám Chính Đạo mà Đức Phật đã chỉ dạy, con đường tu tập sẽ dần dần sáng tỏ.
Giáo Lý Phật Dạy Về Hạnh Phúc Tối Thượng
Hạnh phúc đích thực của đời người không phải nhờ giàu có, danh vọng, quyền thế hay thoả mãn những ngũ dục. Chính là sự bình ổn của thân tâm khi tham sân si không còn chi phối. Kinh Phật dạy rằng nirvana – trạng thái giải thoát tối thượng – chính là sự tắt dục, tắt sân, tắt si. Đó không phải một cái gì ở đâu xa xôi, mà chính là sự lặng im, bình an của tâm.
Khi thực hành đúng đắn, tâm từng bước thoát khỏi sự chi phối của ba căn bản phiền não này. Bước đầu có thể chỉ là những phút giây bình an tạm thời, nhưng dần dần, qua tu tập chăm chỉ và đúng pháp, tâm sẽ được giải thoát hoàn toàn. Chính vì vậy mà Phật giáo mới không bao giờ coi sự tu tập là một gánh nặng, mà là con đường dẫn đến bờ bên kia – bờ bên kia của an vui, bình an, giải thoát.
Kết Luận: Sự Lựa Chọn Trong Tay Chúng Ta
Thực hành Chính Pháp để tự chủ với những biến động của nội tâm và ngoại giới, chế ngự và làm giảm thiểu tham sân si, chính là minh triết trong cuộc sống của những người con Phật. Hạnh phúc đích thực không phải nằm ngoài, mà nằm trong khả năng kiểm soát tâm của chúng ta.
Mỗi ngày, chúng ta có cơ hội lựa chọn: để tham sân si tiếp tục chi phối, hay khởi dậy sáng suốt để vượt thoát chúng. Không ai có thể làm điều này thay chúng ta – đây là trách nhiệm của chính mình. Phật giáo dạy chúng ta rằng tất cả mọi người đều có khả năng đạt được giải thoát, từ những bậc Thánh nhân cho đến những hành giả bình thường. Chỉ cần chúng ta có quyết tâm thực hành đúng pháp, an trú trong Chính Niệm, bơi lội qua biển khổ của tham sân si, chúng ta sẽ chắc chắn đến được bờ giải thoát.
Tài Liệu Tham Khảo:
- Đại Tạng Kinh Việt Nam, Tương Ưng Bộ I, Chương 3, Phẩm 1, Phần Người, VNCPHVN ấn hành, 1993.
- Phật Học Căn Bản: Ba Căn Bản Phiền Não trong Phật Giáo Nguyên Thủy
