Nhiều Phật tử khi bắt đầu tu tập niệm Phật thường gặp phải một câu hỏi: liệu khi tâm còn loạn động, tán tâm niệm Phật mà chưa đạt trạng thái định tâm có còn có công hiệu không? Câu hỏi này tuy đơn giản nhưng rất thực tế và quan trọng đối với những người trên con đường tu học Phật pháp. Thầy Thích Trí Thủ, một vị cao tăng đạo hạnh, đã giải đáp vấn đề này một cách rõ ràng và khoa học, mang lại định hướng tu tập đúng đắn cho hàng Phật tử.
Phân Biệt Giữa Tán Tâm Niệm Phật và Định Tâm Niệm Phật
Theo lời Thầy Thích Trí Thủ, trong kinh điển Phật giáo người xưa dạy rằng: “Đi, đứng, nằm, ngồi, không lúc nào là không niệm.” Niệm Phật không nhất thiết phải giới hạn chỉ khi tâm đạt trạng thái định tĩnh hay sâu sắc. Trên thực tế, niệm Phật có nhiều cấp độ khác nhau tùy thuộc vào tâm thức của mỗi người tu học.
Định tâm niệm Phật là khi miệng niệm Phật, tâm hoàn toàn chuyên chú, không có suy nghĩ khác xen vào, tâm luôn hướng về Phật tổ A Di Đà. Đây là trạng thái tu tập cao, đòi hỏi người tu phải có sự luyện tập lâu dài, kiên trì không ngừng.
Tán tâm niệm Phật là khi miệng niệm Phật nhưng tâm vẫn còn loạn động, suy nghĩ về những vấn đề khác, hay còn bị các bốn uẩn năm thức cuốn theo. Tâm không đạt trạng thái thanh tịnh, nhưng vẫn có ý định niệm Phật. So sánh công hiệu của cả hai trạng thái, tán tâm niệm Phật và định tâm niệm Phật có sự chênh lệch rất lớn, vì lý do này nên từ xưa các bậc đại đức luôn khuyến khích hành giả theo đuổi định tâm niệm Phật chứ không khuyến khích tán tâm niệm Phật.
Phật tử niệm Phật A Di Đà trong thiền đường yên tĩnh với tâm chuyên chú
Công Hiệu Thực Tế Của Tán Tâm Niệm Phật
Dù vậy, Thầy Thích Trí Thủ lại chỉ ra một điều thực tế rất quan trọng: mặc dù bên ngoài có rất nhiều điều tác động đến tâm ta, dẫn đến tán tâm, nhưng niệm Phật tán tâm đó vẫn không hoàn toàn vô công hiệu. Sự niệm Phật, dù lúc nào cũng phát xuất từ ý muốn trong tâm ta, từ lúc miệng niệm ra từng tiếng sáu chữ “Nam mô A Di Đà Phật”, âm thanh phát ra nhất định phải trở lại huấn tập tâm ta.
Những suy nghĩ tán loạn trong tâm tuy có ảnh hưởng, nhưng khi sáu chữ được phát ra qua lời niệm, nó sẽ tác động trở lại đến tâm ta, làm cho tâm từ từ thanh tịnh hơn, định tĩnh hơn. Không thể nói rằng tán tâm niệm Phật hoàn toàn không có hiệu lực, chỉ là công hiệu của nó kém hơn so với công hiệu của định tâm niệm Phật mà thôi.
Thầy lấy ví dụ về mây che phủ mặt trời, đó chính là hình ảnh rất sâu sắc: “Di Đà sáu chữ lớn lao thay, Tán niệm lăng nhăng chẳng ngại bây, Muốn dằm mây mở che mặt nhất, Nhân gian ánh sáng vẫn còn đây.” Tức là, dù tâm tán loạn như những đám mây mù kín bầu trời, nhưng tính chất thuần thục ở trong tâm bất thức, một khi đã thuần thục, trở nên huấn tập để lục ý thức phát sanh tính niệm, rồi để lục ý thức lại dắt dẫn năm thức trước (từ nhãn thức đến thân thức) sanh khởi hiện hành. Dù tâm bị tán loạn, những tiếng niệm Phật vẫn liên tục phát khởi và liên tục qua được, khác nào ánh sáng mặt trời xuyên qua đám mây dày đặc, tuy mây che phủ cũng khuất nhưng ở giữa nhân gian vẫn còn có những chỗ lập loè ánh sáng.
Kinh Nghiệm Tu Tập Thực Tế Của Các Bậc Cao Tăng
Từ kinh nghiệm tu tập bản thân, Thầy Thích Trí Thủ kể rằng khi gặp phải trường hợp tán niệm, các vị cao tăng vẫn cứ niệm, không cần kỹ tính chất tất cả các yếu tố liên quan đến niệm Phật. Họ miễn là giữ cho niệm niệm đều xen hộ, niệm một lúc lâu rồi tự nhiên lần hồi tính định tâm trở lại mà không cần phải dùng tâm điều nhiếp hay buộc tâm vào định. Lâu ngày định niệm trở nên thuần thục.
Vì lẽ đó, từ nay về sau, bất cứ ngày đêm, lúc nào cũng niệm Phật, không cần nghĩ đến tán tâm hay định tâm. Những người tu tập theo con đường này không quá lo lắng về trạng thái tâm hiện tại của mình, mà tập trung vào việc liên tục, kiên trì niệm Phật. Theo thời gian, tâm sẽ tự động tiến hóa từ tán tâm sang định tâm, đó chính là quá trình tu tập tự nhiên theo đúng lẽ Phật pháp.
Hành giả niệm Phật trong đời sống hàng ngày, từ sáng thức dậy đến đêm lên giường
Không Nên Quá Lo Lắng Về Tán Tâm Niệm Phật
Chủ trương như trên đây không có nghĩa rằng người tu tập không nhất thiết cố xây dựng cho sự tán tâm niệm Phật. Chắc chắn nếu đạt được định tâm niệm Phật thì rất quý, nhưng rơi vào tán tâm cũng đừng lo ngại. Có hai lý do chính giải thích điều này.
Lý do thứ nhất là: Dù định tâm hay tán tâm, đã có niệm Phật tức nhiên có chủng tự sanh hiện hành và ngược lại hiện hành ấy sẽ huấn tập trở lại để bát thức tạo thành chủng tự, đẳng nào cũng vẫn có sanh khởi và huấn tập cả, chỉ là sức huấn tập của tán tâm thì không mạnh bằng sức huấn tập của định tâm mà thôi. Điều này chứng tỏ rằng mặc dù công hiệu kém hơn, nhưng tán tâm niệm Phật vẫn có tác dụng tích cực.
Lý do thứ hai là: Dù bị tán tâm, cũng cần tiếp tục niệm và phải niệm cho chuyên thì từ nhiên tán tâm sẽ được chuyển thành định tâm. Đây chính là quá trình tu tập tự然 theo phương pháp niệm Phật. Vì hai lý do này nên ở đây vẫn tùy hộ sự tán tâm niệm Phật vậy.
Hướng Dẫn Tu Tập Hiệu Quả Cho Phật Tử
Thầy Thích Trí Thủ khuyến khích các Phật tử không cần quá tự trách khi tâm bị tán loạn trong lúc niệm Phật. Thay vì chi phối tâm bị chệnh choàng mà lo lắng, người tu nên tiếp tục với niệm Phật và tin tưởng vào quá trình tu tập. Sự kiên trì này sẽ dần dần đưa tâm từ trạng thái tán loạn tiến tới định tĩnh.
Theo Phật pháp, quá trình tu tập niệm Phật không phải là một bước nhảy đột ngột từ tán tâm lên định tâm, mà là một quá trình dần dần, tự nhiên. Những hành giả không nên mong cầu ngay từ lần đầu tiên niệm Phật đã có được định tâm. Thay vào đó, hãy tin tưởng vào công hiệu tích lũy của mỗi lần niệm, mỗi lần thực hành. Lâu dài, sự luyện tập sẽ mang lại kết quả.
Kết Luận: Niệm Phật Vẫn Có Công Hiệu Bất Chấp Trạng Thái Tâm
Tán tâm niệm Phật không phải là quá trình vô ích hay hoàn toàn vô công. Đây là giai đoạn cần thiết trong hành trình tu tập của bất cứ người tu Phật nào. Sự hiểu biết này giúp hành giả không bị nản chí, không quá trách móc bản thân khi gặp khó khăn trong việc tập trung tâm. Thay vào đó, hãy tiếp tục kiên trì niệm Phật, tin tưởng vào lời Phật dạy và công hiệu của pháp niệm Phật. Theo thời gian, tâm sẽ tự nhiên tiến hóa, định tâm sẽ xuất hiện tự phát khi bạn cứ liên tục tu tập. Đó chính là con đường tu tập đúng đắn theo lối dạy của các bậc cao tăng, phù hợp với căn cơ của những người tu Phật hiện đại ở Việt Nam. Hãy tin tưởng vào Phật pháp, tin tưởng vào quá trình tu tập của mình, và tiếp tục bước trên con đường giác ngộ mà các vị Phật Tổ đã chỉ dạy.
