Trong hành trình tìm tòi ý nghĩa cuộc sống, nhiều người cuối cùng nhận ra rằng những ham muốn bình thường—tiền bạc, danh vọng, vui lạc—chỉ mang lại thỏa mãn tạm thời và đau khổ sâu sắc. Thế nhưng, Đức Phật không dạy loại bỏ hoàn toàn mong muốn. Thay vào đó, Ngài chỉ ra rằng người tu nên canh tân hướng các mong muốn của mình—không phải loại bỏ chúng, mà chuyển hóa chúng thành những khát vọng cao cả và chính đáng. Đây là lý do tại sao trong kinh điển Phật giáo, Đức Phật dạy về “năm mong muốn chính đáng” (pañca sammā-saṅkappa), một khái niệm sâu sắc về cách định hướng tâm linh để đạt được giải thoát.
Đối với những Tỳ-kheo (tăng sĩ) tu học Phật pháp, việc lập nên những mong muốn chính đáng không phải là tùy tiện hay bất kỳ. Đó là bước đầu tiên trong quá trình tu tập có hướng dẫn, tạo nền tảng vững chắc cho toàn bộ con đường tu học. Kinh Tăng Nhất A-hàm (Anguttara Nikaya) ghi lại những lời dạy của Đức Phật, minh họa rõ ràng tầm quan trọng của năm mong muốn này trong đời sống tâm linh của người Phật tử.
Năm Mong Muốn Chính Đáng Là Gì?
Trong bài kinh nổi tiếng, Đức Phật bảo các Tỳ-kheo rằng người tu của Ngài nên nghĩ đến năm việc đáng mong muốn. Năm việc này bao gồm: cấm giới, đa văn, thành tựu thiền định, trí tuệ, và trí tuệ giải thoát. Mỗi thành phần không đứng riêng biệt mà được kết nối thành một chuỗi phát triển tâm linh tự nhiên.
Thứ nhất là cấm giới (Sīla). Giới luật không phải những hạn chế áp đặt từ bên ngoài, mà là những tiêu chuẩn tự nguyện mà người tu đặt ra cho chính mình. Một người có giới luật sạch sẽ thì luôn an tâm, không sợ hãi những hậu quả của hành động xấu. Giới luật là nền tảng của định và tuệ, vì khi tâm không bị ám ảnh bởi hối hận hay sợ hãi, nó mới có thể yên tĩnh.
Thứ hai là đa văn (Bahussacca), còn gọi là học rộng. Đây không chỉ là việc nghe nhiều hay đọc nhiều kinh sách. Đa văn chính là việc thâu thập, nghiền ngẫm, và hiểu thấu đáo các bài giảng Phật pháp. Người tu cần phải thôi thúc học hỏi không ngừng, để hiểu rõ ràng những gì Đức Phật dạy, từ đó có thể hành động một cách khôn ngoan và hợp lý.
Tuyên tham của người Phật tử là khát vọng thực hành Chánh pháp một cách tinh tấn
Thứ ba là thành tựu thiền định (Samādhi). Thiền định không phải trạng thái “đi vào tâm thế giới” hay tìm kiếm những trải nghiệm siêu nhiên. Đó là khả năng tập trung tâm một cách hoàn toàn vào một đối tượng, không cho phép tâm lang thang hay phân tán. Khi tâm được định, người tu có thể quan sát cuộc sống và bản thân một cách rõ ràng, không bị che phủ bởi những cảm xúc bấp bênh.
Thứ tư là trí tuệ (Pañña). Trí tuệ khác với kiến thức đơn thuần—nó là khả năng nhìn xuyên suốt bản chất thực của mọi sự vật. Thông qua trí tuệ, người tu thấy rõ ba đặc tính cơ bản của mọi hiện tượng: vô thường (anicca), khổ (dukkha), và vô ngã (anatta). Trí tuệ này không đến từ chỉ tay hay giảng dạy, mà phát sinh từ quán chiếu sâu sắc và tu tập thực hành.
Thứ năm là trí tuệ giải thoát (Arahatta-pañña). Đây là bậc cao nhất của trí tuệ, khi mà người tu hoàn toàn diệt tận những chứng ngộ sai lầm (avidyā), phá tan tất cả những niềm tin sai lệch về bản thân và vũ trụ. Chỉ khi đạt được trí tuệ giải thoát này, người tu mới thực sự vượt thoát khỏi luồng sinh tử, đạt trạng thái Niết-bàn vĩnh cửu.
Chuyển Hóa Ham Muốn Thành Mong Muốn Chính Đáng
Một câu hỏi tự nhiên nảy sinh: Làm thế nào để chuyển hóa những ham muốn thường tục của chúng ta thành những mong muốn chính đáng? Câu trả lời nằm trong hiểu biết sâu sắc về chính bản thân của mình.
Trong cuộc sống thường ngày, chúng ta bị chi phối bởi ba loại ham muốn chính: ham muốn hưởng thụ vui lạc (kāma-taṇhā), ham muốn tồn tại và trở thành (bhava-taṇhā), và ham muốn diệt vong (vibhava-taṇhā). Những ham muốn này là gốc rễ của khổ đau—chúng lái chúng ta vào những hành động bất thiện, tạo tạo những nhân quả xấu.
Tuy nhiên, Đức Phật không dạy chúng ta chỉ ngồi từ bỏ các ham muốn đó. Thay vào đó, Ngài hướng dẫn chúng ta sử dụng chính sức mạnh của ham muốn—tái định hướng nó—để tạo động lực tiến lên con đường tu tập. Người tu cần phải phát sinh các mong muốn chính đáng mạnh mẽ: mong muốn loại bỏ những tham, sân, si; khát vọng thực hành Chánh pháp một cách tinh tấn; và nguyện vọng đạt được giải thoát.
Giới luật là nền tảng vững chắc giúp người tu yên tâm trong quá trình tu học
Đó là điều mà Đức Phật muốn nói khi Ngài dạy về năm mong muốn chính đáng. Chúng không phải những hạn chế, mà là những phương hướng sáng suốt mà người tu chủ động chọn lựa để định hướng cuộc sống của mình. Người tu không chỉ đơn thuần “từ bỏ” thế gian, mà tích cực “chuyển hướng” năng lượng của mình vào con đường tâm linh.
Thực Hành Năm Mong Muốn Trong Đời Sống Thường Ngày
Dù rằng bài kinh này được dạy cho các Tỳ-kheo người xuất gia, những nguyên tắc của năm mong muốn chính đáng cũng có thể áp dụng cho mọi Phật tử, dù còn tại gia hay đã xuất gia.
Trước hết, giữ gìn giới luật theo mức độ phù hợp với tình trạng của bạn. Nếu bạn là Phật tử tại gia, hãy thực hành Năm giới cơ bản (tránh sát sinh, trộm cắp, tà dâm, nói dối, và uống rượu). Nếu bạn đã xuất gia, hãy tuân theo những giới luật tù hành của mình. Giới luật sạch sẽ sẽ mang lại cảm giác an tâm và tự tôn trọng.
Thứ hai, đa văn—học hỏi không ngừng. Hãy dành thời gian đọc kinh sách, nghe những bài giảng Phật pháp từ các Thiền sư, tham dự các khóa học về Phật học. Hiểu biết sâu sắc về Phật pháp sẽ giúp bạn hình dung được con đường tu tập và vì sao bạn cần tu tập.
Thứ ba, thành tựu thiền định bằng cách dành thời gian để thiền tập hàng ngày. Không cần những thiền định quá cao siêu—chỉ cần đơn giản ngồi trong im lặng, tập trung vào hơi thở, và để cho tâm dần dần yên tĩnh. Khi tâm được định, bạn sẽ thấy nhiều vấn đề cuộc sống trở nên rõ ràng hơn.
Thứ tư, phát triển trí tuệ bằng cách quán sát bản thân và thế giới quanh mình. Hãy nhận thức rằng mọi thứ đều vô thường, mọi sự vật đều có khổ, và không có một “cái ta” cố định. Quán sát này không phải lý thuyết trên giấy, mà là thực tế được tiếp xúc trực tiếp qua thiền tập.
Cuối cùng, hướng tới giải thoát bằng cách không ngừng gieo trồng những hành động thiện lành và buông bỏ những hành động bất thiện. Điều này đòi hỏi sự kiên trì và nỗ lực không kỳ không nghỉ trong quá trình tu tập.
Sức Mạnh Của Việc Tái Định Hướng Mong Muốn
Một điều quan trọng cần ghi nhớ là: nỗ lực không được ngưng lại. Trong kinh văn, Đức Phật nhấn mạnh rằng “giải thoát đã thì không được”. Nói cách khác, để đạt được những mong muốn chính đáng này, người tu phải có sự tinh tấn, chuyên tâm, và bền bỉ trong thực hành.
Sự tinh tấn này không phải là sự cưỡng ép hay tự tra tấn. Nó là sự năng động, sự mong muốn chân thành muốn tiến bộ, muốn thoát khỏi khổ đau, muốn đạt được tâm bình yên. Khi mong muốn chính đáng được phát sinh mạnh mẽ, người tu tự nhiên có động lực để tiếp tục tiến lên, vượt qua những trở ngại trên con đường tu tập.
Năm mong muốn chính đáng không phải những lý thuyết trừu tượng. Chúng là những hướng đích thực, những ánh sáng dẫn đường cho bất cứ ai muốn thoát khỏi khổ đau. Khi bạn chuyển hóa những ham muốn thông thường thành những mong muốn cao cả—giữ gìn giới luật, học hỏi Phật pháp, luyện tập thiền định, phát triển trí tuệ, và hướng tới giải thoát—bạn đã bước lên bậc thang đầu tiên của con đường tu học thực sự.
Như Đức Phật dạy: “Những ai có giới luật sạch sẽ, học rộng Phật pháp, thiền định sâu thẳm, trí tuệ sáng suốt, và hướng tới giải thoát—những người này sẽ không còn đi lạc, sẽ không còn chìm đắm trong khổ đau. Họ đã có hướng đích rõ ràng để tiến lên bờ Niết-bàn.”
Tài Liệu Kinh Điển Tham Khảo
Bài viết này dựa trên những lời dạy trong:
- Kinh Tăng Nhất A-hàm (Anguttara Nikaya, Phẩm 35), bộ kinh ghi lại những lời dạy của Đức Phật dành cho các Tỳ-kheo về năm mong muốn chính đáng.
- Luận Tạp Tâm Luận (Abhidhammattha Sangaha) – tài liệu giải thích chi tiết về năm mong muốn chính đáng trong hệ thống Phật học Theravada.
- Các kinh điển Phật giáo Mahayana cũng ghi nhận giáo lý tương tự dưới các tên gọi khác, nhấn mạnh tầm quan trọng của định hướng mong muốn trong tu tập.
Dù bạn theo truyền thống Phật giáo nào—Theravada, Mahayana hay Vajrayana—nguyên tắc của năm mong muốn chính đáng vẫn là một chân lý vĩnh cửu, hướng dẫn người tu vượt qua khổ đau và đạt được tâm bình yên lâu dài.
