Trong hành trình tu tập của một Phật tử, có nhiều chướng ngại phát sinh. Nhưng chưa hẳn tất cả chúng đều đến từ bên ngoài. Thực chất, những điều cản trở chúng ta vượt qua vòng luân hồi khổ dâu là những sự giam hãm bên trong tâm thức. Danh lợi – danh tiếng và lợi lộc vật chất – chính là những “dây xích tâm linh” mạnh mẽ nhất, làm chứa trì, làm suy yếu bản năng giác ngộ của ta. Đây không phải là lý luận mới của Phật giáo thời hiện đại, mà ngay từ thời Chính pháp của Phật Thích Ca, Ngài đã đưa ra những cảnh tỉnh sâu sắc về nguy hiểm này.
Sự Tích Đà-bà-đat-đa Trong Kinh Tăng Nhất A-hàm
Để hiểu rõ hơn về tầm quan trọng của lời dạy này, chúng ta hãy lắng nghe lại sự tích từ kinh điển. Đây là một trong những sự tích tiêu biểu nhất về hậu quả của việc tham danh tham lợi trong tu tập.
Một ngày nọ, tại vườn trúc Ca-lan-đà ở thành La-duyệt, Phật Thích Ca cùng đại chúng năm trăm vị Tỳ-kheo tụ họp. Ngài bắt đầu dạy: “Các thầy có thể thấy phép của Đà-bà-đat-đa thanh tịnh chăng? Trái lại, Đà-bà-đat-đa tạo tác ác sâu nặng, sẽ phải chịu tội trong nhiều kiếp không thể chứa trì.”
Ngài tiếp tục so sánh tình huống này với hình ảnh một người rơi vào cầu tiêu sâu: “Như có người rơi vào cầu tiêu sâu, thân hình chìm lẫm, không một chỗ sạch. Có người muốn đến cứu vớt vị ấy lên chỗ sạch, họ xem kỹ khắp bộ xí và thân người đó xem có chỗ nào sạch, liền nghĩ: ‘Ta muốn nắm vị ấy kéo lên.’ Họ nhìn kỹ không một chỗ sạch để có thể nắm được, liền bỏ mà đi.”
Lời so sánh này không phải là lời chỉ trích một cách tùy tiện. Phật Thích Ca muốn chỉ ra rằng Đà-bà-đat-đa, dù là người con nuôi của Phật, nhưng vì một mục ngu si, thiên vị lợi dưỡng và tạo tác tội ngũ nghịch, nên thân hoại mạng chung sẽ sanh vào đường ác – nơi không thể cứu độ được.
Hành trình tu tập Phật giáo bắt đầu từ sự giác ngộ về chân lý khổ đau
Nguồn Gốc Của Vô Minh Và Sự Giam Hãm Tâm Thần
Khi Phật Thích Ca nói đến “một mục ngu si”, Ngài chỉ rõ nguồn gốc cơ bản của tất cả những chướng ngại. Vô minh – sự không sáng suốt, không rõ ràng – chính là gốc rễ của danh lợi tham muốn. Con người bị vô minh che phủ không nhìn thấy được bản chất tạm thời, vô thường của danh tiếng và tài sản vật chất.
Tâm khôn sạch sáng bị vô minh phu phỏng, nên chúng ta dễ dàng sa vào lưới danh lợi. Lợi dưỡng – những lợi ích vật chất trong đời sống tu tập – trở thành những còn có có khả năng biến đổi tâm thức của người tu. Phật Thích Ca cảnh cáo: “Lợi dưỡng sâu nặng khiến người chẳng đến được chỗ an ổn.”
Đây là một lối nói hiền lành nhưng sâu sắc của Phật giáo. Lợi dưỡng không phải là xấu xa tuyệt đối, nhưng khi nó trở thành tâm ý chính yếu trong tu tập, khi chúng ta tu hành để kiếm danh lợi thay vì để giác ngộ, thì nó trở thành “chứa trì” – nó giam hãm, che phủ, cản trở sự phát triển của trí tuệ và lòng từ bi.
Tự Huyễn Mê Bản Thân – Căn Bệnh Tâm Thần Của Người Tu
Vấn đề nằm ở chỗ rất nhiều người tu tập, dù có tri thức cao, địa vị cao, tước hiệu lớn, nhưng vẫn không nhận ra rằng họ đang bị danh lợi chi phối. Một khi táp cả chỉ dừng lại ở thức tri, tưởng tri – tức là chỉ dừng lại ở kiến thức lý luận – thì sự tu hành đó vô cùng dễ dàng dẫn đến những kết quả phản tác dụng.
Phần lớn những công việc tu tập được xây dựng trên nền tảng của sự tự mãn, tự cao, sự dính mắc vào danh lợi thì những “công đức” ấy cũng chỉ mang lại phước báo hữu hạn, tạm thời. Tệ hơn nữa, nếu không khéo bỏ buông danh lợi khi cơ hội đến, người tu có thể “thân hoại mạng chung sẽ sanh trong đường ác” – tức là những tâm thức được tạo lập bởi danh lợi tham muốn sẽ đưa người ấy tái sinh vào những nơi khổ đau.
Tỉnh Thức: Nhận Ra Nguy Hiểm Của Lợi Dưỡng
Vấn đề then chốt không phải ở việc có hay không có lợi dưỡng, mà ở sự tỉnh thức về nó. Phật Thích Ca thường xuyên cảnh tỉnh những người học đạo phải thấy rõ nguy hiểm của “lợi dưỡng sâu nặng khiến người chẳng đến được chỗ an ổn” và đồng thời phát khởi tinh cần để loại bỏ nó.
Hành trình tu tập thật sự chỉ bắt đầu khi chúng ta vận dụng tuệ giác để nhìn sâu vào sự tích tụ của danh lợi trong tâm thức. Tuệ giác – sự sáng suốt trực tiếp – không phải là kiến thức lý luận. Nó là khả năng nhìn thấy bản chất vô thường, vô ngã của mọi hiện tượng, bao gồm cả những danh tiếng và tài sản mà chúng ta tham dính.
Thiền định là phương tiện để phát triển tuệ giác và thấy rõ bản chất vô thường
Khi nào tuệ giác phát sinh, chúng ta sẽ tự nhiên thấy rõ rằng danh lợi chỉ là những hình bóng tạm thời. Những điều mà xã hội coi là giá trị – danh tiếng, quyền lực, tài sản – đều là những giống như hoa nở rồi tàn, những làn nước chảy rồi biến mất. Từ đó, tinh cần sẽ phát khởi tự nhiên để “loại bỏ buông danh lợi.”
Lựa Bỏ Danh Lợi Hay “Chứa Trì” Nó?
Một câu hỏi nảy sinh: Chúng ta có nên “hoàn toàn loại bỏ” danh lợi hay có thể “chứa trì” nó? Lời dạy của Phật Thích Ca rõ ràng: nếu danh lợi đã sanh tâm, thì hãy nên loại bỏ nó. Còn nếu chưa sanh, thì chúng ta cần phải cảnh giác để ngăn ngừa trước khi nó bắt gốc trong tâm thức.
Đây chính là sự khác biệt giữa “chứa trì” (che phủ, giam hãm) và “giải thoát”. Khi danh lợi “chứa trì” tâm ta, nó che phủ trí tuệ, làm cho ta quên đi bản chất khổ của luân hồi và mục đích thật sự của đạo Phật. Nhưng khi chúng ta biết cách quản lý danh lợi thông qua tuệ giác, thì danh lợi không còn “chứa trì” ta nữa.
Lời dạy của Phật Thích Ca trong trường hợp Đà-bà-đat-đa là một lời cảnh tỉnh trực tiếp: những người tu tập mà vẫn bị danh lợi chi phối, không thể nào đạt được giác ngộ. Danh lợi sẽ mang họ đi ngược lại con đường tu tập, cuối cùng dẫn đến những hậu quả khổ đau trong các kiếp sống tiếp theo.
Hướng Dẫn Thực Hành: Từ Nhân Thức Đến Hành Động
Để vượt qua chướng ngại của danh lợi, Phật tử cần thực hành một số bước cụ thể:
Thứ nhất, hãy nhận thức rõ về nguy hiểm. Không phải không biết danh lợi là xấu, mà là phải thấy rõ nó làm cho ta “chứa trì”, giám hãm giác ngộ như thế nào. Hãy quan sát tâm thức của chính mình khi danh lợi nảy sinh – sự lo lắng, tham đắm, sợ mất mát.
Thứ hai, phát khởi tinh cần loại bỏ danh lợi. Nếu nhận thức đã rõ, thì tinh cần sẽ tự phát khởi. Đây không phải là sự cưỡng ép, mà là tự nhiên như người ta tự nhiên tránh xa lửa nóng.
Thứ ba, tu tập thiền định và tuệ giác. Qua thiền định, tâm ta sẽ dần yên tĩnh, và tuệ giác sẽ phát triển. Tuệ giác này giúp ta thấy rõ bản chất vô thường của danh lợi, từ đó tự nhiên bỏ buông nó.
Thứ tư, hướng tâm về giác ngộ. Thay vì tu tập để kiếm danh lợi, hãy tu tập để đạt giác ngộ, để giải thoát khỏi khổ, để có khả năng cứu độ chúng sinh. Đây là sự thay đổi cơ bản trong động cơ tu tập.
Phật giáo không yêu cầu chúng ta sống trong thiếu thốn hay phủ nhận cuộc sống. Nhưng Phật giáo yêu cầu chúng ta thấy rõ bản chất của danh lợi, và từ đó không cho phép nó “chứa trì” – che phủ, giam hãm – trí tuệ và lòng từ bi của chúng ta.
Kết Luận: Buông Bỏ Là Tự Do, Giác Ngộ Là Bằng An
Câu chuyện về Đà-bà-đat-đa vẫn còn rất liên quan đến cuộc sống của chúng ta ngày hôm nay. Trong xã hội hiện đại, danh lợi còn mạnh mẽ và thu hút hơn bao giờ hết. Những tấm hình trên mạng xã hội, những danh hiệu, những thành tựu được công khai – tất cả đều là những cơn gọi của danh lợi.
Nhưng lời cảnh tỉnh của Phật Thích Ca vẫn còn giá trị: hãy tỉnh thức. Hãy nhân ra rằng danh lợi chỉ là những hình bóng tạm thời, và chúng sẽ “chứa trì” tâm ta nếu chúng ta không cẩn thận. Thay vì đuổi theo danh lợi, hãy đuổi theo giác ngộ. Thay vì sợ mất danh lợi, hãy sợ mất cơ hội tu tập.
Buông bỏ danh lợi không có nghĩa là từ chối sự thành công hay làm việc. Nó có nghĩa là ta không để cho danh lợi chi phối tâm thức, không để nó “chứa trì” bản năng giác ngộ của ta. Đó chính là con đường dẫn đến bằng an thật sự – bằng an không bị danh lợi xâm phạm, giác ngộ không bị che phủ.
Tài liệu tham khảo:
- Kinh Tăng Nhất A-hàm, tập I, phẩm 11 “Bát Đại”, Viện Nghiên Cứu Phật Học Việt Nam xuất bản, 1997, tr. 126
- Kinh Bốn Mươi Hai Chương, dạy về sự tu tập lìa bỏ danh lợi
- Kinh Pháp Cú (Dhammapada), những ghi chép về danh tiếng và sự giác ngộ
