Thế giới xung quanh chúng ta, từ thiên nhiên cho đến tâm thức, luôn trong trạng thái biến chuyển liên tục. Khoảnh khắc mà chúng ta cảm thấy mình sở hữu hay nhìn thấy rõ ràng, chỉ giây lát sau đã biến mất hoặc thay đổi. Không có vật gì có thể được nắm giữ mãi mãi. Không có cảm xúc nào có thể tồn tại vĩnh viễn. Sông chảy theo dòng chảy; núi xanh theo chiều cao. Quá khứ, tương lai hay hiện tại đều chỉ là những khái niệm về thời gian. Không có nơi nào là an toàn hay bình yên cho dù chỉ một phút giây. Vũ trụ luôn biến chuyển theo duyên khí. Tâm thức và vật chất đều vô số trầu. Người dừng lại sẽ chìm xuống; người vội vàng sẽ trôi lên mặt nước. Giữa dòng chảy vô thường này, có hay không, sống hay chết, ghét hay thương – những yếu tố này chưa bao giờ dừng lại. Con người, cũng như mọi sinh thể, sống trong sự thay đổi không ngừng, không bao giờ có thời gian để ngơi nghỉ hay chuẩn bị cho một tương lai.
Đức Phật từng giảng dạy một bài pháp sâu sắc tại Sa-vatthi (Xá-vệ), trong vườn của ông Ananda (Cấp Cô Độc). Một vị tinh cần háo hức hỏi Ngài: “Thưa Tôn giả, làm sao Ngài vượt qua được dòng chảy khó khăn này?” Đức Phật đáp: “Nay Hiện giả, không dừng cũng không vội vàng, Ta vượt qua.” Người đó tiếp tục hỏi: “Nhưng làm sao không dừng cũng không vội vàng mà Ngài vượt qua được dòng chảy này?” Đức Phật giải thích thêm: “Nay Hiện giả, khi Ta dừng lại, thì Ta sẽ chìm xuống. Khi Ta vội vàng tiến tới, thì Ta sẽ trôi tuột. Do vậy, không dừng cũng không vội vàng, Ta vượt qua dòng chảy khó khăn này.”
Hai Chướng Ngại Trong Con Đường Tu Tập
Qua quan sát tâm lý của mình và của người khác, chúng ta có thể nhận thấy rằng mọi khó khăn và khoá ngại luôn xuất phát từ hai trạng thái tinh thần chính: một là bi quan, dừng lại; hai là kiêu ngạo, vội vàng. Những người có tâm lý bi quan, dừng lại, không dám bước tới. Họ luôn mang theo tâm lý chán nản, sợ hãi, lo âu, trách hơn tại và bị thế giới luôn tấn công. Họ sống trong quá khứ, để tâm trí chìm dần trong những kí ức buồn bã, trong những điều tiếc nuối. Họ không thấy được cơ hội ở hiện tại vì quá bận tâm lo lắng về tương lai mờ mịt.
Thiền định giúp người tu học tìm thấy tâm yên bình giữa những biến chuyển của cuộc sống
Ngược lại, những người có tâm lý kiêu ngạo, vội vàng, thường thiếu suy tính sâu sắc, dễ bị tham lam và độc đoán chi phối. Họ muốn khống chế mọi thứ, muốn chiếm đoạt từng khoảnh khắc mà không quan tâm đến hậu quả. Những người này cũng bị thế giới cuốn trôi liên tục nhưng theo cách khác. Họ không nhận ra rằng cuộc sống đang thay đổi, không hay biết mình đang mất đi những gì. Quá khứ trong tâm họ trở thành nỗi tiếc nuối, tương lai trở thành nỗi lo âu vô tận. Khoảng cách giữa “tôi muốn” và “tôi có được” càng ngày càng mở rộng.
Cả hai loại tâm trạng này – bi quan hay kiêu ngạo – đều làm cho khó khăn và đau khổ trở nên sâu sắc hơn. Đau khổ không phải đến từ hoàn cảnh khách quan mà từ cách chúng ta phản ứng lại với hoàn cảnh đó.
Cách Sống Không Dừng Không Vời
Qua những lần chứng nghiệm thiền định sâu sắc, những bậc tu sĩ cao hạng đã khám phá ra rằng không cách nào chúng ta có thể dừng lại ở một nơi nào đó hay vội vàng tiến tới mà vẫn yên bình. Nếu dừng lại, chúng ta sẽ mắc kẹt trong những kí ức, những hân hoan hay tổn thương cũ. Nếu vội vàng, chúng ta sẽ trở thành nô lệ của những mong muốn, những khao khát vô tận. Thay vào đó, con đường giải thoát là phải hành động với sự cân bằng – sống với tâm chánh định, sống với hiểu biết rõ ràng về bản chất tạm thời của mọi sự vật.
“Không dừng cũng không vội vàng” trong tiếng Pali là “na dandhati na sannipātati” – một cách hành động tâm linh cao siêu. Điều này không có nghĩa là vô tình hay lơ là mà là sống với nhận thức sâu sắc về quy luật nhân quả, về tính tạm thời của mọi thứ, về bản chất không-ta của hiện tượng. Khi một người tu sĩ đạt tới trạng thái này, họ hành động như nước chảy theo dòng mà không bị dòng nước cuốn trôi, hay như cây lúa uốn theo gió mà không bị gió quật ngã.
Áp Dụng Vào Cuộc Sống Hàng Ngày
Phần lớn chúng ta, những người bình thường, vẫn còn bị chi phối bởi hai cực đoan – bi quan hay kiêu ngạo. Chúng ta hay dừng lại ở những thất bại, những tổn thương cũ. Hay chúng ta vội vàng chạy theo những mong muốn, những thành công ảo mà không nhận ra rằng mọi thứ đều đang trôi chảy. Thế nhưng, Đức Phật dạy rằng có một con đường thứ ba, con đường giữa.
Hãy thử áp dụng nguyên lý này vào cuộc sống hàng ngày. Khi bạn gặp phải khó khăn, không nên để tâm dừng lại ở những suy tính tiêu cực, những lo lắng về tương lai. Nhưng cũng đừng vội vàng tìm kiếm những giải pháp nhanh gọn, những trốn thoát tạm thời. Thay vào đó, hãy nhìn rõ khó khăn đó với sự cân bằng, với tâm từ bi và trí tuệ. Hãy làm những gì cần phải làm trong hiện tại, mà không giăng hoặc lơ lả lấy nó.
Khi xử sự mọi việc, hãy luôn nhớ nguyên lý “không dừng không vội vàng” này. Đó không phải sự thờ ơ hay vô tâm mà là sự sống có mục đích, sống với hiểu biết sâu sắc. Đó là cách sống của những người đã vượt qua được dòng chảy tám cục – tám điều khó khăn trong sự tu tập đạo Phật: sanh, già, bệnh, chết, gặp cái dở ý, phải xa cái ý yêu, không được cái ý yêu, và năm ấm hợp nơi mình.
Thiền Định và Tâm Vị Thứ Ba
Để đạt tới trạng thái “không dừng không vội vàng” này, thiền định là công cụ vô cùng hữu ích. Thông qua thiền định, chúng ta học cách quan sát tâm mình mà không phán xét, không cố gắng thay đổi nó. Chúng ta học cách “dừng lại” mà không bị mắc kẹt. Chúng ta học cách để những suy nghĩ cảm xúc đi qua như những đám mây trôi qua bầu trời mà không được dính mắc vào chúng.
Nói cách khác, chúng ta chỉ có thể tự nhiên hóa trong tâm xác. Tức là chúng ta hành động tuỳ thuộc điều kiện hiện có với tâm không dao động ở tương lai mà cũng không bị động ở hiện tại. Một hành động mà không giữ tưởng riêng cũng không lệ thuộc tưởng chung – một hành động ôm trọn sự sống sinh động trong tâm xác. Không còn “phải làm” mà cũng không còn “không phải làm” – tất cả đều đơn giản là tự nhiên trong tâm xác. Không có tên gọi nhưng có mục đích; không có cơ cấu nhưng có hành động. Ngày nào chúng ta tự nhiên được trong tâm xác như vậy, ngày ấy chìm xuống hay trôi giạt trong dòng sông đau khổ sẽ không còn ám ảnh chúng ta nữa.
Kết Luận: Bước Tiến Của Tu Sĩ
Học Phật và tu tập không phải là về việc trở nên hoàn hảo hay có thể dừng lại ở một trạng thái yên tĩnh mãi mãi. Nó là về việc học cách sống một cách tối ưu giữa những thay đổi không ngừng của cuộc sống. Đó là học cách không bi quan, không kiêu ngạo, mà sống với sự cân bằng, với tâm từ bi và trí tuệ sáng suốt.
Bài dạy của Đức Phật về “không dừng cũng không vội vàng” là một trong những giáo lý sâu sắc nhất của Phật giáo. Nó không chỉ giúp chúng ta vượt qua những khó khăn vật chất mà còn giúp chúng ta vượt qua những khó khăn tâm linh, những chướng ngại trong con đường tu học. Hãy cố gắng áp dụng nguyên lý này vào cuộc sống hàng ngày của bạn, hãy thiền định để rèn luyện tâm. Khi nào bạn tự nhiên được trong tâm xác, khi nào tâm bạn không còn bị chi phối bởi bi quan hay kiêu ngạo, chính lúc đó, bạn đã bắt đầu vượt qua dòng chảy khó khăn của cuộc sống.
Tài liệu tham khảo
[1] “Qua dòng nước lũ (Bộc lưu)”, từ Tương Ưng Nikaya (S.N), một trong những bộ kinh đầu tiên được ghi chép theo lời Đức Phật dạy trong Bộ Kinh Pali.
