Trong vô vàn những câu hỏi mà con người luôn gặp phải trong cuộc đời, có một câu hỏi vô cùng sâu sắc và được nhiều con người quan tâm: “Điều gì xảy ra sau khi chết?” Đó là một câu hỏi không chỉ liên quan đến tín ngưỡng tôn giáo mà còn chạm đến những nỗi lo âu và sự tò mò tự nhiên của mỗi con người. Phật giáo, với những tài liệu kinh điển phong phú, đã cung cấp những câu trả lời chi tiết và có hệ thống về các giai đoạn sau khi chết. Đặc biệt, các kinh điển Tây Tạng như “Tăng Thư Sống Chết” và “Tử Thư Tây Tạng” đã mô tả rất cụ thể về quá trình này. Để hiểu rõ hơn về sự chuyển tiếp sau khi chết theo quan điểm Phật giáo, chúng ta cần tìm hiểu chi tiết về các giai đoạn của sự tan rã và những khám phá thầm kín về thế giới sau đời.
Theo những giáo lý Phật giáo cổ xưa, việc chết không phải là sự kết thúc hoàn toàn mà là một giai đoạn trong chu trình sinh-lão-bệnh-tử vô tận gọi là luân hồi. Tuy nhiên, thời điểm chính xác khi một người được coi là đã chết hoàn toàn là một vấn đề có sự khác biệt giữa y học hiện đại và những hiểu biết truyền thống của Phật giáo Tây Tạng. Trong khi y học hiện đại xác định sự chết dựa trên sự ngừng hoạt động của tim và não, các kinh điển Phật giáo lại nhấn mạnh rằng phải mất 8 giờ sau khi tim ngừng đập và tắt hơi, con người mới chết hoàn toàn và các nghi thức tắm liễm mới được phép thực hiện.
Những Thời Điểm Quan Trọng Của Sự Chết
Theo những giáo lý Phật giáo, quá trình chết là một sự kiện phức tạp không xảy ra một cách đột ngột mà là một tiến trình dần dần. Khi hơi thở ra chậm dứt, sinh lực bị rơi vào trung khu thần kinh của “sự biết” (Sushuma Nadi) và “người biết” sẽ kinh nghiệm được “ánh sáng trong suốt” trong điều kiện tự nhiên của nó. Lúc đó, sinh lực bị phóng xuất chảy xuống dọc theo các dây thần kinh sinh lý bên phải và bên trái cột xương sống (Ida Nadi và Pingala Nadi). Sau khi sinh lực đã đi qua trung khu thần kinh ở rún, nó lan ra trong đường gân bên trái và bên phải.
Thời gian cần thiết cho sự vận chuyển của sinh lực này khi hơi thở còn thoi thóp là khoảng thời gian một bữa ăn. Thời gian của sự hấp hối là thời gian mà sinh lực còn ở trong đường thần kinh chính giữa – đó là lúc tri thức ngắt lim. Thời gian này bất định, nó tùy thuộc vào thể chất tốt hay xấu, tùy thuộc vào tình trạng các dây thần kinh và sinh lực của mỗi người. Những người có kinh nghiệm thiền định vững vàng và tĩnh tâm hoặc những người có tính trầm tĩnh thì thời gian đó có thể kéo dài từ 4 cho đến 7 ngày. Những người có đời sống bê bối, trụy lạc hay những người tâm thần không bình hòa thì tình trạng trên không kéo dài lâu hơn một cái búng ngón tay.
Ánh sáng trong suốt ban đầu được thấy vào lúc chết là một khoảnh khắc vô cùng quan trọng. Nếu được nhận ra, ánh sáng này có thể giúp người chết đạt đến giải thoát; bằng không, sau cái hất hơi cuối cùng của một bữa ăn, người chết sẽ có khả năng thấy được sự loe sáng của ánh sáng trong suốt bạc nhìm. Tùy theo nghiệp tốt hay xấu, sinh lực chạy xuống trong đường thần kinh bên phải hay bên trái và thoát ra một trong chín cửa của cơ thể (còn gọi là cửu khiếu: 2 mắt, hai tai, hai lỗ mũi, miệng, hậu môn và đường sinh dục).
Quá trình chuyển tiếp của tâm thức sau khi chết theo Phật giáo Tây Tạng
Lúc đó, một tình trạng khác của tinh thần sáng suốt khác lại hiện ra. Suốt trong giai đoạn hai của thân trung âm, người chết (linh hồn) ở trong tình trạng gọi là “thân thể sáng chói của ảo tưởng”. Người chết trong tình trạng này vẫn không biết là mình đã chết hay chưa, nếu họ được một pháp sư ra nhỏ pháp “chuyển duy tứ tưởng” giúp họ hội nhập vào “nguồn sáng” này thì nghiệp lực sẽ không ngăn cản, họ sẽ hội nhập vào “thực tại tối thượng” và đạt được giải thoát.
Giai Đoạn Chuyển Tiếp Sau Khi Chết
Nếu sự giải thoát không thực hiện được trong giai đoạn hai, thì người chết sẽ bước vào giai đoạn gọi là thân trung âm thứ ba hay chonyid bardo. Trong giai đoạn ba này, các ảo tưởng theo nghiệp thức sẽ nổi dậy, kéo dài cho đến hết ngày 49 sau khi chết, và được phân thành 6 tình trạng riêng biệt.
Tình trạng ảo giác tự nhiên theo tập niệm, vọng tưởng hay quan niệm kiến chấp là những ảo tưởng đầu tiên xuất hiện. Tiếp theo là tình trạng ảo giác nhưng cực kỳ hỳ lạc của trạng thái nhập thiền sâu. Người chết sẽ tồn tại trong những tình trạng khác nhau, mỗi tình trạng mang những đặc thù riêng phản ánh bản chất tâm thần của họ. Những ngày đầu tiên sau khi chết, khoảng 7-14 ngày, là những ngày quan trọng nhất vì trong thời gian này, người chết còn có cơ hội để được giúp đỡ và hướng dẫn bởi các bậc thầy hoặc những người thân yêu thông qua các nghi thức tấn liễm.
Trong giai đoạn này, sinh lực và tâm thức chịu tác động mạnh mẽ của những ảo tưởng được sinh ra từ tập niệm, dục vọng và những hành động trong đời sống. Những người sống đời lương thiện, từ bi, báC ái, xót thương sẽ kinh nghiệm những cảnh thiên đường đầy hỳ lạc, gặp các bạn bè thân yêu hoặc những bậc giáo ngộ. Ngược lại, những người sống đời bê bối trụy lạc sẽ phải đối diện với những ảo tưởng khủng khiếp, những hình thù ghê rợn phản ánh bản chất tâm linh của họ.
Sau 49 ngày hay hết giai đoạn 3, người chết sẽ đầu thai theo một trong sáu cõi của lục đạo luân hồi. Nơi đầu thai này tùy thuộc vào nghiệp lực tích lũy trong đời sống quá khứ và hiện tại. Những người có nợp tốt sẽ được đầu thai ở những cõi cao hơn như cõi trời hoặc cõi người; những người có tập khí xấu sẽ bị đầu thai ở những cõi thấp hơn như cõi ngạ quỷ hoặc cõi địa ngục.
Tiến Trình Của Sự Chết
Theo các kinh sách Tây Tạng nói về sự chết, tiến trình chết là quá trình tan rã gồm hai giai đoạn: một sự tan rã bên ngoài, khi các căn và tứ đại phân tán; và một sự tan rã bên trong, thuộc về các ý tưởng và cảm xúc thô và tế.
Sự Tan Rã Bên Ngoài
Lục căn phân tán và ngừng hoạt động là giai đoạn đầu tiên. Nếu có người đứng xung quanh giường người đang chết mà nói chuyện, sẽ đến một lúc y có thể nghe âm thanh tiếng nói của họ, mà không thể nghe ra một lời nào. Đây là dấu hiệu nhẹ thức đã ngừng hoạt động. Khi y nhìn một vật trước mặt mà chỉ có thể thấy hình dạng lơ mơ, không rõ chi tiết – đấy là dấu hiệu nhận thức đã suy. Tương tự, các dấu hiệu suy kiệt cũng xảy ra đối với các khả năng ngủ, nằm, sờ. Khi các giác quan không còn cảm nhận được một cách trọn vẹn thì đó là giai đoạn đầu tiên của tiến trình tan rã.
Địa đại tan rã là giai đoạn khi thân xác chúng ta khởi sự mất hết sức mạnh, kiệt quệ, không còn chút năng lực nào: không thể ngồi thẳng, đứng lên hay cầm bắt cứ vật gì; thậm chí không giữ được cái đầu của mình. Ta cảm thấy nhưng mình đang tê xuống, đang bị nhấn chìm xuống đất hay đang bị một sức nặng ghê gớm như trái núi đè báp và nghiến nát. Ta cảm thấy nặng nợi, khó chịu trong bất cứ tư thế nào.
Nước đại tan rã là giai đoạn khi ta khởi sự mất khả năng kiểm soát chất lỏng trong thân. Mũi ta bắt đầu chảy nước và miệng rơ nước miệng. Có thể nước mắt chảy ra và ta có thể mất tự chủ. Lưỡi không còn di động, lỗ mắt khô cằn, mô tai lạnh và thụt vào. Ta run rẩy, co giật và rất khát nước. Mùi tử khí bắt đầu tỏa ra chung quanh. Khi thể uất phân tán, nhân cảm giác của thân yếu dần, khi khó khi vui, lúc nóng lúc lạnh. Tâm thức ta trở nên mơ mơ, bất mãn, bức tức và nóng nảy. Kinh điển nói chúng ta cảm thấy nhưng bị dìm trong đại dương hay bị cuốn trôi trong dòng nước lớn.
Hỏa đại tan rã là giai đoạn khi miệng và mũi ta hoàn toàn khô cằn. Tất cả hơi ấm trong cơ thể bắt đầu mất dần, từ dưới chân lạnh ngược lên đến tim. Một luồng khói có thể thoát ra từ đỉnh đầu. Hơi thở trở nên lạnh khi qua miệng và mũi. Ta không còn ăn uống gì được nữa. Tưởng uất đang phân tán. Tâm trí bắt đầu lộn xộn: không thể nhớ được tên bà con, bà bạn hay nhận ra họ. Ta cũng lúc cũng khó nhận ra những gì ở bên ngoài, vì âm thanh và hình ảnh luôn trào lưn.
Phong đại tan rã là giai đoạn khi ta cũng lúc cũng khó thở. Khí dường như thoát ra ngão yết hậu chúng ta. Hơi thở vào cũng lúc cũng ngắn và khó nhẹm, hơi thở ra cũng lúc cũng dài (thở hao hơn). Ta nằm bất động với đôi mắt trơn trưng lên. Khi hình uất phân tán, tâm trí trở nên hoang dã, không biết gì về thế giới bên ngoài. Mọi sự trở nên mơ mơ. Cảm giác liên lạc cuối cùng của chúng ta với tình trạng xác thân đang tan mất.
Vào thời điểm này, máu tụi lại đi vào trong “kinh mạch của sự sống” nằm chính giữa tim ta. Ba khối máu lần lượt tụi lại gây nên ba hơi thở ra cuối cùng. Rồi thình lình hơi thở ta chấm dứt. Chỉ một chút hơi ấm còn lại trong tim ta. Một dấu hiệu của sự sống không còn, và đây là điểm mà sự xét nghiệm lâm sàng cho là: “chết”. Tuy nhiên, các bậc thầy Tây Tạng cho rằng vẫn còn tiến diễn một tiến trình bên trong.
Sự Tan Rã Bên Trong
Trong quá trình tan rã nội tâm, ở đây những tâm trạng và cảm xúc từ thô đến tế tan rã, có bốn tầng lớp tâm thức vi tế được gặp gỡ. Ở đây, tiến trình chết phản ánh ngược lại với tiến trình đầu thai. Khi tinh huyết cha mẹ gặp gỡ, tâm thức ta do nghiệp thức đẩy, bị kéo vào. Trong thời kỳ phát triển bào thai, tinh chất của cha, một hạt nhân “trắng và phúc lạc” an trú trong luân xa ở đỉnh đầu, trên cùng của huyết đạo trung ương.
Tinh chất của người mẹ, một hạt nhân “đỏ và nóng” an trú trong luân xa nằm dưới rốn chừng bốn ngón tay. Chính từ nơi hai tinh chất này mà những giai đoạn kế tiếp của sự tan rã xảy ra. Với sự biến mất của ngọn gió giữ nó lại đẩy, tinh chất màu trắng đi đến huyết đạo vệ phía trái tim. Bên ngoài có tưởng màu “trắng” hiện ra nhưng “một bầu trời trong sáng dưới ánh trăng”. Bên trong, ý thức chúng ta trở nên vô cùng sáng suốt, và tất cả những tâm trạng do sân giận, gồm 33 thứ, đều dứt.
Rồi tinh chất của mẹ bắt đầu đi lên qua huyết đạo trung ương, khi ngọn gió giữ nó nguyên chỉ đã biến mất. Tưởng bên ngoài là một màu “đỏ” nhưng mặt trời chiếu trên nền trời trong. Bên trong, có một cảm giác phúc lạc phát sinh, và những tâm trạng do tham dục, gồm 40 thứ tất cả, ngừng hoạt động. Giai đoạn này gọi là “tăng trưởng”.
Khi hai tinh chất đỏ, trắng gặp gỡ ở tim, tâm thức được kèm theo trong ấy. Những người có kinh nghiệm thiền định sâu đặc biệt có thể kinh nghiệm được trạng thái này kéo dài lâu hơn. Bên ngoài, chúng ta thấy xuất hiện một màu “đen”, giống như một bầu trời trơ trơ chìm trong màn đêm đầy đặc. Tưởng bên trong là một trạng thái tâm thức không có tư tưởng. Bảy trạng thái tâm do ngu si và vọng tưởng đi đến chấm dứt. Điều này được gọi là “thành tựu”.
Khi chúng ta hơi tỉnh giác trở lại, ánh sáng căn bản lóe lên như một bầu trời vô nhiễm không mây mù. Đây gọi là “tâm với ánh sáng trong của sự chết”. Đức Đạt lai Lạt ma nói: “Tâm thức này là tâm thức sâu xa nhất. Chúng ta gọi nó là Phật tính, suối nguồn thực sự của mọi thức. Dòng tương tục của tâm thức này kéo dài ngay cả đến khi thành Phật quá”.
Đặc Tính Phổ Quát Của Tiến Trình Chết
Tiến trình chết là một tiến trình phổ quát mà tất cả chúng sinh từ lớn nhất cho đến nhỏ nhất như còn trùng cũng đều tráy qua như nhau. Tuy nhiên, tiến trình này có thể đổi khác tùy từng cá nhân và những thay đổi này có thể xảy ra do hậu quả của những chứng bệnh đặc biệt và tùy thuộc vào tình trạng các huyết đạo, khí lực hay tinh thần của người sắp chết. Trong trường hợp chết bất ngờ hay chết vì tai nạn, tiến trình này cũng vẫn xảy ra, nhưng cực kỳ nhanh chóng.
Sự hiểu rõ về quá trình chết còn có một ý nghĩa thực tế sâu sắc. Đó là, nếu chúng ta biết rõ những gì sẽ xảy ra khi chết, chúng ta sẽ không còn sợ hãi trước cái chết. Thay vào đó, chúng ta có thể chuẩn bị tâm thần để đón nhận những gì sắp xảy ra một cách bình tĩnh và từ tĩnh. Thiền sư Hakuin đã nói: “Kẻ nào thấu triệt được lẽ sống chết, kẻ ấy mới thực sự là một con người vĩ đại”. Hiểu biết này giúp chúng ta sống một cách tỉnh thức hơn, chăm sóc tâm linh để chuẩn bị tốt cho chuyển tiếp cuối cùng của cuộc đời.
Ứng Dụng Thực Tiễn Trong Tu Tập
Kiến thức về quá trình chết không chỉ mang tính lý thuyết mà còn có giá trị thực tiễn lớn lao trong tu tập Phật pháp. Những người sống có mục đích tu hành Phật pháp sẽ tích lũy những hạt nhân thiện nghiệp, giúp họ kinh nghiệm những ảo tưởng tích cực hơn trong giai đoạn chết. Khi bị đẩy vào những giai đoạn của quá trình chết, nếu họ được hướng dẫn và hỗ trợ từ các bậc thầy hoặc những người thân yêu có kiến thức về Phật pháp, họ có thể tìm được con đường dẫn đến giải thoát hay ít nhất là đầu thai vào những nơi tốt lành.
Do đó, việc trang bị kiến thức về quá trình chết là một phần quan trọng của tu học Phật pháp. Nó không những giúp chúng ta chuẩn bị tâm thần cho chính chúng ta mà còn giúp chúng ta có thể hỗ trợ những người khác khi họ sắp rời khỏi cuộc sống này. Đây chính là biểu hiện của tâm từ bi, xót thương mà Phật pháp luôn chúc mong ở các Phật tử.
Tóm lại, để hiểu một cách rõ ràng điều gì xảy ra khi chết là xem sự tan rã bên trong và bên ngoài như một sự sinh khởi và phát triển tuần tự những tầng lớp tâm thức cũng lúc cũng vi tế. Khi tiến trình chết tuần tự diễn ra, mỗi tầng lớp tâm thức nổi lên trên sự tan rã liên tục của hợp thể thân tâm để đi dần đến sự hiển lộ hoặc là thanh tịnh giải thoát, hoặc là tùy theo nghiệp báo chiếu cảm và vào trong lục đạo. Qua đó, chúng ta thấy rằng sự chết không phải là cái kết thúc mà là một chương mới của hành trình tinh thần vô tận. Với sự chuẩn bị và hiểu biết đúng đắn, chúng ta có thể biến cái chết thành một cơ hội giải thoát hoặc ít nhất là một bước tiến trong con đường tu học và trưởng thành tâm linh.
