Trong hơn hai ngàn năm lịch sử Phật giáo, giáo lý về vô ngã là nền tảng của tất cả các tôn chỉ tu hành. Vô ngã không phải là sự phủ nhận sự tồn tại của con người, mà là một hiểu biết sâu sắc về bản chất thực tế của hiện tượng tâm vật lý. Điều này hoàn toàn khác biệt với thuyết tái sanh mà nhiều tôn giáo phương Tây hiểu rằng có một linh hồn bất tử được tạo nên bởi Đấng Thượng Đế hoặc phát xuất từ một Đại Ngã. Để hiểu rõ vấn đề về sự tồn tại hay không tồn tại của linh hồn, chúng ta cần khám phá cách Phật giáo giải thích hiện tượng cuộc sống và những tiến trình tái sanh.
Phật Giáo Phủ Nhận Linh Hồn Bất Tử
Trước hết, cần phân biệt rõ ràng giữa khái niệm linh hồn trong các tôn giáo khác với quan điểm của Phật giáo về sự tồn tại của con người. Nếu linh hồn mà con người giả thiết như tính hoa của con người là vĩnh cửu thì linh hồn không thể phát sanh hay tiêu diệt. Ngoài ra, con người cũng không thể giải thích tại sao “từ lúc đầu, linh hồn này lại khác với linh hồn kia”.
Nhà triết học Phương Tây Bertrand Russell đã viết rằng: “Sự phân biệt cơ kỳ giữa linh hồn và thể xác đã hoàn toàn tiêu tan bởi vì vật chất đã mất tính chất cứng rắng của thể đặc mà tâm cũng mất tính chất tinh thần của nó.” Nhà tâm lý học nổi tiếng William James cũng bình luận rằng thuyết linh hồn là “hoàn toàn vô ích khi dùng nó để giải thích các sự kiến thức sự có thể chứng minh được về kinh nghiệm của tâm thức.”
Linh hồn trong tâm thức không thể được chứng minh bằng cách quan sát thực nghiệm
Nhân vật triết học Phật giáo thời kỳ này cũng đồng ý với Russell. Một người Phật tử đã nói rằng: “Rõ ràng có lý do để tin rằng cái ‘Tôi’ ngày hôm nay và cái ‘Tôi’ ngày hôm qua là một và để lấy một ví dụ rõ ràng hơn nữa, nếu cùng một lúc, tôi thấy một người và nghe người ấy nói thì hiển nhiên là cái ‘Tôi’ nghe và cái ‘Tôi’ thấy là một.” Những lập luận này cho thấy rằng hiểu biết về tâm thức không phải thông qua một linh hồn bất tử, mà thông qua cơ chế liên kết của các yếu tố tinh thần.
Các nhà khoa học hiện đại đã khám phá rằng trong lĩnh vực tâm lý học, tâm không phải là vật thể đồng nhất của một cái gì trường tồn mà là một số yếu tố được kết hợp với nhau qua những liên quan mặt thiết nào đó. Vấn đề của sự bất diệt trường tồn trở thành câu hỏi rằng những liên quan này có còn tồn tại giữa những yếu tố của xác thân đang sống và xác thân đã chết hay không.
Tâm thức là dòng chảy liên tục của những trạng thái tâm linh
Hiểu Biết Phật Giáo Về Sự Liên Tục
Cũng như C.E.M. Joad viết trong cuốn “Ý Nghĩa của Đời Sống”: “Vật chất đã tan rã dưới mắt của chúng ta. Nó không còn là thể đặc, không còn vững chắc, không còn do những định luật cường chế quy định; và quan trọng hơn tất cả, người ta không còn biết nó là gì nữa.” Điều này phản ánh một sự thay đổi trong cách hiểu của khoa học hiện đại về bản chất của vật chất và tâm thức.
Trong Phật giáo, khái niệm về cái gọi là nguyên tố hình như vừa “có thể bị phân tán, vừa có thể bị tiêu diệt”. Những điện tử và dương tử bao gồm trong một nguyên tố “có thể gặp và tiêu diệt lẫn nhau trong khi ấy, sự bền vững của điện tử và dương tử, giống như sự vững bền của một làn sóng, không có những giới hạn chắc chắn và trong tiến trình biến đổi liên tục, cả hai đều thay đổi hình thức và vị trí.”
Giáo sư Berkley bảo rằng cái được gọi nguyên tố là một điều tưởng tượng siêu hình và chủ trương có một thực thể tinh thần gọi là linh hồn. Ngược lại, nhà triết học Hume nghiên cứu và nhận thấy rằng ý thức không có gì khác ngoài những trạng thái tinh thần biến đổi và kết luận rằng “Cái Ta thường còn” là không thực tồn tại.
Quá trình biến đổi của tâm thức không có lúc dừng lại
Quá Trình Tái Sanh Mà Không Có Linh Hồn
Có thể người ta hỏi, nếu không có linh hồn thì cái gì tái sanh? Thực ra, không có cái gì được gọi là tái sanh cả. Khi cuộc sống chấm dứt, Nghiệp Lực lại tự hiệu hữu trong một hình thức mới. Đại Đức Silacara đã viết: “Dù không thấy Nghiệp Lực đi qua ở đâu, nhưng các điều kiện thích ứng với sự biểu hiện rõ ràng của nó vẫn có mặt.”
Như vậy, dòng sống vô tận của tâm thức không phải thông qua một linh hồn bất tử mà thông qua cơ chế tự nhiên của nhân quả. Mỗi cháp tứ tưởng gồm ba giai đoạn – phát sanh hay khởi đầu, tĩnh lặng hay phát triển, và chấm dứt hay hủy diệt. Ngay khi một cháp tứ tưởng vừa qua giai đoạn diệt, tức thì giai đoạn sanh của cháp tứ tưởng kế tiếp lại tiếp hiệu hữu ra. Trong dòng thời gian của đời sống, có sự tái sanh nhất thời mà không có linh hồn.
Nơi phần kết luận của chương Thích Thú, ông viết: “Và trong tác phẩm này, giải pháp tạm thời mà chúng ta đã đạt tới phải là lời kết luận: Chính tứ tưởng là con người tứ tưởng.” Nhà tâm lý học nổi tiếng Watson đã viết: “Chưa có ai từng sờ đụng một linh hồn hay nhìn thấy linh hồn trong một ống thí nghiệm, hay bằng phương cách gì khác, để tiếp xúc với linh hồn như đã từng va chạm với các vật khác trong cuộc sống hàng ngày.”
Sự liên tục của tâm thức giống như dòng nước chảy không ngừng
Dòng Sống Liên Tục – Santana Trong Phật Giáo
Trong mỗi phút giây của đời sống đã có sự sanh và sự chết. Sự phát sanh của một cháp tứ tưởng này có nghĩa là có một cháp tứ tưởng khác đã hủy diệt và ngược lại. Danh từ triết học Phật giáo gọi một cá nhân là Santana – một dòng sống hay sự liên tục.
Hume đã viết: “Có vài triết gia nghĩ rằng trong mỗi chắp từ tưởng, chúng ta ý thức cái gọi là Ta, và chúng ta cảm giác rằng cái Ta là có thật, thường còn; và chúng ta là chắc thực…, không thể biến đổi và phân chia.” Tuy nhiên, từ góc độ Phật giáo, khi tôi tiếp xúc mặt thiết với cái mà tôi gọi là ‘Tôi’ thì tôi luôn luôn gặp một vài cảm giác đặc biệt như nóng hay lạnh, ánh sáng hay bóng tối, thương hay ghét, buồn hoặc vui. Tôi chưa từng bắt được cái ‘Tôi’… và không bao giờ có thể tìm thấy được cái gì ngoài cảm giác.
Bergson nói: “Tất cả ý thức chỉ tồn tại trong thời gian sinh hoạt. Một trạng thái tâm lý, nếu không biến đổi, thì không còn là một trạng thái nữa.. Nó là sự biến đổi không ngừng; khi sự biến đổi ngừng thì trạng thái tâm thức cũng ngừng, trạng thái tâm thức chính là sự biến đổi.”
Để cập đến vấn đề linh hồn, giáo sư James viết: “Cho đến nay, thuyết linh hồn là hoàn toàn vô ích khi dùng nó để giải thích các sự kiến thức sự có thể chứng minh được về kinh nghiệm của tâm thức. Cho đến nay, cũng không ai có thể bị bắt buộc phải chấp nhận lý thuyết ấy vì những lý do khoa học cụ thể.”
Hiểu biết về tâm thức trong Phật giáo không dựa trên linh hồn
Vô Ngã – Cơ Sở Của Hiểu Biết Phật Giáo
Hơn hai ngàn năm trước, Đức Phật đã đề cập đến những vấn đề này. Theo Phật giáo, ý thức không gì khác hơn là một tổng hợp phức tạp của những trạng thái tâm thức luôn luôn biến đổi. Mỗi cháp tứ tưởng gồm ba giai đoạn – phát sanh hay khởi đầu, tĩnh lặng hay phát triển, và chấm dứt hay hủy diệt. Ngay khi một cháp tứ tưởng vừa qua giai đoạn diệt, tức thì giai đoạn sanh của cháp tứ tưởng kế tiếp lại tiếp hiệu hữu ra.
Trong tiến trình luôn luôn biến đổi của đời sống, mỗi cháp tứ tưởng khi diệt, chuyển toàn bộ năng lực và tất cả những cảm giác thâu nhận cho cháp tứ tưởng kế tiếp. Mỗi cháp tứ tưởng mới gồm các tiềm năng của những cháp tứ tưởng trước đó cũng với một vài cái gì khác nữa. Cho nên, có sự luân chuyển tiếp tục của tâm thức như một dòng suối không ngừng trôi chảy. Cháp tứ tưởng theo sau không hoàn toàn giống những cháp tứ tưởng trước đó – bởi vì thành phần cấu tạo đã đổi mới – mà cũng không hẳn là khác, vì cả hai đều nằm trong cùng một dòng sống Nghiệp Lực.
Ở đây, chúng ta thấy có sự kỳ nhạo nối tiếp trong chuỗi dài của những trạng thái ý thức, chứ không có sự chồng chất lên nhau của các trạng thái đó như một số người lầm tưởng. Không có một cháp tứ tưởng đã qua mà còn trở lại; cũng không có cháp tứ tưởng sau giống hệt cháp tứ tưởng trước đó.
Vô ngã là hiểu biết sâu sắc về bản chất cuộc sống
Kết Luận Phật Giáo Về Bản Ngã
“Cái được gọi là con người chẳng khác gì một cái chớp tạo nên bởi sự kế tiếp của những tia sáng nối liền nhau quá nhanh đến nơi mắt trần của ta không thể trông thấy chúng riêng biệt; và người mù lòa cũng khó nhận biết được sự liên tục của những tia sáng rồi rạc ấy.” Như bánh xe lăn chấm một điểm trên mặt đường, con người chúng ta cũng chỉ sống trong từng cháp tứ tưởng. Ta luôn luôn sống trong hiện tại, và hiện tại nhất định phải trôi vào quá khứ. Tương lai của chúng ta ra sao, sẽ được quyết định bởi cháp tứ tưởng trong hiện tại.
Phật giáo hoàn toàn không phủ nhận sự hiệu hữu của một bản ngã trong cái nghĩa thực nghiêm của nó. Phật giáo trong định nghĩa rõ ràng, nhằm chứng tỏ rằng không có một bản ngã (bất biến) thực sự. Cũng như sự phát sanh của một trạng thái vật chất được hình thành do bởi trạng thái trước đó là m nguyên nhân; và sự xuất hiện của hiện tượng tâm vật lý đã do những nguyên nhân trước tạo điều kiện để nó phát sanh. Cho nên tiến trình của một kiếp sống có thể diễn tiến mà không cần có một thực thể thường tồn chuyển tiếp từ cháp tứ tưởng này sang cháp tứ tưởng khác; vậy thì một loạt tiến trình của những đời sống cũng có thể diễn tiến mà không cần có một linh hồn bất tử di chuyển từ kiếp này sang kiếp nọ.
Phật giáo hoàn toàn không phủ nhận sự hiệu hữu của một bản ngã trong cái nghĩa thực nghiêm của nó. Danh từ triết học Phật giáo gọi một cá nhân là Santana – một dòng sống hay sự liên tục. Nó gồm cả những yếu tố tinh thần cũng như vật chất. Nghiệp lực của mỗi cá nhân đã kết hợp những yếu tố đó lại với nhau. Dòng sống không ngừng hay sự liên tục của hiện tượng tâm vật lý này đã do Nghiệp Lực tạo nên, không nhưng chỉ giới hạn trong đời hiện tại, mà Nghiệp Lực ấy đã bắt nguồn từ những kiếp quá khứ vô thẩm, và nó sẽ còn tiếp tục diễn tiến trong tương lai – Chính dòng sống (Nghiệp Lực) này theo Phật giáo là cái mà các tôn giáo khác gọi là cái “Ta” vĩnh cửu hay “linh hồn” bất tử.
