Trên con đường cuộc sống, mỗi con người đứng trước một lựa chọn sâu sắc: con đường nào sẽ dẫn lối cho chúng ta – con đường bóng tối hay ánh sáng? Đức Phật dạy rằng không phải định mệnh thiêng liêng nào chi phối cuộc đời chúng ta, mà chính hành động, lời nói và ý niệm của bản thân là những chủ nhân thực sự. Qua bài giảng về “Bốn Hạng Người” ghi trong kinh Tập A Hàm, Ngài đã trình bày một cách rõ ràng và thực tế cách thức con người tự tạo dựng vận mệnh của mình. Đây là một giáo lý sâu sắc giúp chúng ta hiểu rằng hạnh phúc hay khổ đau không do ơn cứu rỗi hay bất kỳ lực lượng siêu nhiên nào, mà hoàn toàn do chính sự tu tập và chuyển hóa nghiệp của mỗi cá nhân.
Con người sinh ra trên cuộc đời này có người được sống an vui hạnh phúc, có người chịu nhiều khổ đau bất hạnh. Điều này không phải ngẫu nhiên, bởi tất cả sự đau khổ hay hạnh phúc đều có sự tác động mật thiết của ý niệm, lời nói và việc làm của mỗi người. Theo Phật pháp, nếu ai biết thực hành những thiện pháp thì sẽ hưởng được đời sống an lành hạnh phúc, còn trái lại nếu thực hành những pháp bất thiện thì sẽ tự chuốc lấy khổ đau. Như vậy, cuộc sống hạnh phúc hay đau khổ là do chính mình quyết định, chứ không phải ai khác can thiệp vào. Điều này được minh chứng qua lời dạy minh triết của Báºc Giác Ngộ cách đây hơn hai nghìn năm trăm năm, lời dạy được ghi lại trong kinh Tập A Hàm thông qua cuộc đối thoại giữa Đức Thế Tôn và vua Ba Tước Nước.
Kinh ghi chép rằng, một ngày nọ khi Đức Thế Tôn trú tại Kỳ viên Tịnh Xá, vua Ba Tước Nước đến đảnh lễ bậc Thánh tôn kính trọng. Vua Ba Tước Nước thưa hỏi: “Báºc, những vị Bà-la-môn sau khi chết sẽ tái sanh trở lại dòng họ Bà la môn hay tái sanh vào nhà Sát lợi, Tứ xá, Thủ đà la?” Để trả lời cho vấn đề này, Đức Phật đã nêu ra bốn hạng người ở đời: Thứ nhất, hạng người từ bóng tối đi vào bóng tối; thứ hai, hạng người từ bóng tối đi ra ánh sáng; thứ ba, hạng người từ ánh sáng đi vào bóng tối; thứ tư, hạng người từ ánh sáng đi vào ánh sáng. Bốn hạng người này lần lượt phản ánh bốn loại vận mệnh khác nhau mà con người có thể trải qua trong kiếp sống này, tùy thuộc vào cách chúng ta hành động.
Hạng Người Thứ Nhất: Từ Bóng Tối Đi Vào Bóng Tối
Hạng người thứ nhất bao gồm những người sinh ra vào các gia đình tầm thấp, như sanh vào nhà Chiên-đà-la, nhà người săn bắn, cá, làm đồ tre, kéo xe và những người làm các nghề nghiệp thủ công hạ tiện khác. Họ vừa sống trong hoàn cảnh xã hội bất bình đẳng, vừa bị người hạ tiện sai khiến, điều này gọi là “sanh ra trong bóng tối”. Tuy nhiên, số phận của hạng người này không chỉ dừa lại ở hoàn cảnh sinh ra. Ở nơi bóng tối này, họ lại tiếp tục thực hiện những hành động ác: thân thể làm những việc ác, miệng nói những lời ác, ý niệm những điều ác.
Vì những lý do này, sau khi thân hoại mạng chung, họ sẽ sanh vào ác xứ đủ đạo, rơi vào trong địa ngục. Đức Phật so sánh: giống như người từ bóng tối đi vào bóng tối, từ nhà xí đi vào nhà xí, lấy máu rửa máu, bỏ ác lấy ác. Hạng người từ bóng tối đi vào bóng tối cũng lại như vậy. Đây là một trường hợp đáng buồn khi con người vừa gặp bất may trong cuộc sống hiện tại, vừa tự chuốc lấy thêm khổ đau cho tương lai bằng những hành động bất thiện của mình.
Hạng Người Thứ Hai: Từ Bóng Tối Đi Ra Ánh Sáng
Hạng người thứ hai gồm những người sinh ra vào gia đình tầm thấp, bị buộc phải chịu những điều hèn kém. Như vậy gọi là “sanh ra trong bóng tối”. Tuy nhiên, điểm khác biệt chính là ở sự tu tập của họ. Mặc dù sanh ra trong hoàn cảnh khó khăn, những người này sống nơi bóng tối này, thân luôn làm những việc lành, miệng thường nói những lời lành, ý niệm hướng đến những điều lành.
Vì những lý do này, sau khi thân hoại mạng chung, người này được tái sanh vào đường lành, được hóa sanh vào cõi trời. Đức Phật dùng ví dụ: “Ví như người từ đi kiếu lên cưỡi ngựa, từ cưỡi ngựa tiến lên cưỡi voi; người từ bóng tối đi ra ánh sáng cũng lại như vậy.” Đây là một bằng chứng rõ ràng rằng, mặc dù sinh ra trong khó khăn, nhưng nếu biết tu tập làm thiện, con người vẫn có thể thay đổi vận mệnh của mình, từ tình cảnh bất hạnh tiến bước lên hạnh phúc. Hạng người này cho thấy rằng, nghèo khó không phải là lý do để chúng ta phó mặc cho bản thân và làm những việc ác, mà ngược lại, đó là cơ hội để chúng ta tu tập, rèn luyện tâm tính, và thay đổi tương lai của mình.
Hạng Người Thứ Ba: Từ Ánh Sáng Đi Vào Bóng Tối
Có những người sinh ra vào các gia đình giàu sang, khoái lạc, thuộc dòng họ Sát-đế-lợi, Bà-la-môn, Trưởng giả, cũng như sanh vào các gia đình giàu có khoái lạc khác với nhiều tiền bạc, tài cải, nô tỳ, người sai khiến. Thân tướng đoan chánh, thông minh trí tuệ, có tất cả những điều kiện tốt lành cho cuộc sống – điều này gọi là “sinh ra từ ánh sáng”.
Những người giàu sang có đủ điều kiện vật chất nhưng vẫn có thể đi vào con đường ác
Nhưng từ nơi ánh sáng này, thân người này lại luôn làm những điều ác, miệng nói những lời ác, ý niệm những điều ác. Vì lý do này, sau khi thân hoại mạng chung, sanh vào đường ác, rơi vào trong địa ngục. Đức Phật so sánh: “Giống như có người từ lầu cao, xuống cưỡi voi lớn, từ voi lớn xuống cưỡi ngựa, từ cưỡi ngựa xuống đi xe, từ xe xuống ngồi giường, từ giường bước xuống đất, từ đất rơi xuống hầm hố.” Người từ ánh sáng đi vào bóng tối cũng lại như vậy.
Hạng người này thể hiện một sự mâu thuẫn đáng tiếc: những người được sinh ra với nhiều lợi thế, có đủ điều kiện để làm những việc tốt lành, nhưng lại chọn con đường làm ác. Họ chứng minh rằng sự giàu có, sinh ra trong gia đình danh giá không phải là bảo đảm cho hạnh phúc và con đường tốt lành. Thay vào đó, nó có thể trở thành một cái bẫy nếu họ không biết tu tập tâm tính và sử dụng những lợi thế đó cho những mục đích cao cả.
Hạng Người Thứ Tư: Từ Ánh Sáng Đi Vào Ánh Sáng
Hạng người thứ tư gồm những người sanh ra vào nhà giàu sang vui vẻ, thuộc dòng họ Sát-đế-lợi, Bà-la-môn, Trưởng giả, cũng như những gia đình giàu có khác, có nhiều tiền bạc, tài cải, nô tỳ, người sai khiến. Thân tướng đoan chánh, thông minh trí tuệ – gọi là “sanh ra từ ánh sáng”. Từ nơi ánh sáng này, người này thân luôn làm những việc lành, miệng nói những lời lành, ý niệm những điều lành.
Vì lý do này, sau khi thân hoại mạng chung, được tái sanh vào đường lành, được hóa thân vào cõi trời. Đức Phật so sánh: “Giống như có người từ lầu quán đến lầu quán… từ giường đến giường; hạng người từ ánh sáng đi vào ánh sáng cũng lại như vậy.” Đây là hạng người đáng ngưỡng mộ – không những sinh ra trong hoàn cảnh tốt lành, mà còn biết tu tập làm thiện, giúp cho con đường sống của họ ngày càng tươi sáng, ngày càng hạnh phúc hơn.
Những người tu tập thiện hành từ gia đình có điều kiện sẽ đi lên con đường ánh sáng
Tự Biết Nơi An Trú Của Chính Mình
Từ dàn chứng của kinh văn, chúng ta có thể nhận biết nơi an trú của chính mình. Nghĩa là, chúng ta tự biết rõ nhất về hành nghiệp của chính mình, mình đang đi trong bóng đêm hay đi trong ánh sáng. Bên cạnh đó, mỗi người cũng tự biết rằng, đời sống của chúng ta ở hiện tại cũng như về sau là do chính mình quyết định. Hay nói cách khác, đời sống thanh cao hay hạ liệt của mỗi người đều do nghiệp của chính họ tạo tác ra, thông qua sự huân tập hằng ngày của ý thức, lời nói và việc làm.
Theo lời dạy của Đức Phật: “Các loài hữu tình vừa là chủ nhân của nghiệp (kamma), vừa là kế thừa nghiệp, nghiệp là thai tạng từ đó họ sinh ra, họ là quyền thuộc của nghiệp, vừa là cư trú trong nghiệp của mình. Nghiệp phân chia các loài hữu tình thành các hạng hạ liệt và ưu thắng.” Trong Phật giáo, ý thức luôn là chi phần đầu có tác dụng đưa đẩy làm sinh khởi hành động và lời nói. Chính vì thế, chúng ta cần thanh lọc và chuyển hóa những tâm thức bất thiện, luôn tưới tẩm hạt giống thiện, để hạnh phúc có mặt trong ta, quanh ta ngay trong đời sống này.
Ý Nghĩa của Con Đường Hướng Thường
Qua lời giảng dạy của Đức Thế Tôn, chúng ta phải ý thức được rằng, đời sống của mỗi người có hạnh phúc và thánh thiện hay không, không nằm ở sự nguyện cầu van xin hay dựa dẫm vào một thế lực thần linh nào khác, hay được vọng một sự che chở nào của thế lực bên ngoài, mà ở chính sự tu tập của chính mỗi người. Nếu mỗi người biết tu tập chuyển hóa những nghiệp ác thành nghiệp thiện, thì hạnh phúc sẽ tới. Nghiệp quyết định vận mệnh hiện tại của mỗi người và nghiệp cũng làm thay đổi vận mệnh hiện tại của con người và quyết định vận mệnh tương lai của người đó.
Chúng ta cần ghi nhớ rằng: Không phải do sinh trưởng mà một người trở nên cao quý hay hạ tiện, mà do nghiệp hay hành động có tác ý khiến người đó trở nên cao quý hay hạ tiện. Quan điểm này của Đức Phật cho thấy cái nhìn mới mẻ của Ngài về con người và giá trị của con người, hơn hết là giá trị về một con đường hướng thường. Như vậy, con đường hướng thường là con đường tu tập chuyển hóa những nghiệp nhân bất thiện, hướng đến sự đoạn tận khổ đau, đạt đến quả vị giải thoát. Con đường hướng thường này, mỗi người là chủ nhân của chính mình và phải tự mình cấy bước.
Trong hành trình tu tập của mỗi Phật tử, điều quan trọng nhất là nhận thức được rằng chúng ta không thể chuyển giao trách nhiệm cho ai khác. Chính chúng ta phải thay đổi, chính chúng ta phải tu tập, chính chúng ta phải tạo tác những hành động thiện lành. Khi hiểu được điều này, ta sẽ không còn oán trách cuộc sống, không còn chờ chút may mắn từ bên ngoài, mà sẽ chủ động xây dựng tương lai của mình thông qua những hành động thiện ngay hôm nay. Đó là bài học sâu sắc từ giáo lý “Bốn Hạng Người” – một con đường sáng suốt để mỗi Phật tử tìm thấy ý nghĩa và hướng đi trong cuộc đời của mình.
Tài liệu tham khảo:
- Kinh Tập A Hàm (Samyutta Nikaya)
- Trung Bộ kinh tập III, Thích Minh Châu dịch, NXB Văn Hóa Phật Giáo Việt Nam – 2001
