Việc cân bằng giữa tự tu tập và phục vụ chúng sanh là một câu hỏi lâu đời trong cộng đồng Phật tử, đặc biệt đối với những người xuất gia. Hai mục tiêu này tưởng chừng xung đột nhưng thực chất chúng bổ sung cho nhau. Tuy nhiên, khi tâm tính chưa vững chắc trước những thách thức và cám dỗ của thế giới, việc chọn lựa đúng đắn sẽ quyết định con đường tu học của chúng ta. Câu chuyện về Tôn giả Ananda – vị thế tử đầu tiên của Phật – sẽ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về nguyên tắc này và ứng dụng vào cuộc sống tu tập của mình.
Tôn giả Ananda là người con trai của vua Suddhodana, anh em họ của Phật Thích Ca Mâu Ni. Được sinh ra với trí tuệ sáng suốt và có thiên hướng tự nhiên giúp đỡ mọi người, Tôn giả Ananda trở thành một trong những đại đệ tử nổi tiếng nhất của Phật. Tính cách thân thiện và dễ thương của ông khiến các chúng tệ rất quý mến. Các cơ sở Phật giáo, từ chùa chiền đến các nơi tu học, đều vui vẻ khi Tôn giả Ananda đến viếng thăm. Nhờ những phẩm chất này, ông được giao nhiều công việc liên hệ với các cơ sở, kết quả là vô cùng bận rộn mỗi ngày.
Tôn giả Ananda tu học dưới gốc cây trong rừng sâu, tập trung thiền định
Lời Cảnh Tỉnh Từ Một Vị Thiên Trú
Một ngày, khi Tôn giả Ananda đang sống trong một khu rừng yên tĩnh dành cho công việc tu tập, ông lại bị choáng ngợp bởi myriad công việc từ các cơ sở Phật giáo. Thấy thương ông vì những bận rộn này, một vị thiên trú đã quyết định can thiệp. Vị thiên đó đã sáng tác một bài thơ kệ để cảnh tỉnh Tôn giả Ananda. Bài kệ này không chỉ là một lời nhắc nhở thâm thúng mà còn là một bài học sâu sắc về sự cân bằng trong con đường tu học của người xuất gia.
Bài kệ nói: “Ông đã quyết lựa chọn sống dưới gốc cây, với mục đích niệt bàn thanh tĩnh. Hãy hôm nay thiền tập, và sống chuyên tâm chuyên tín, phóng dật vô vị thật là lãng phí.” Những lời từ ngữ này như một tia sáng soi rõ trên con đường tu tập của Tôn giả Ananda, giúp ông nhận ra rằng việc bận rộn với các công việc ngoài thế là để quên mất mục đích chính của mình.
Sự Xung Đột Giữa Tự Lợi Và Ích Tha
Một nguyên tắc cơ bản trong Phật giáo là sự hòa hợp giữa tự lợi (tu tập cá nhân) và ích tha (giúp đỡ chúng sanh). Giáo lý Phật dạy rằng muốn giúp được người khác, trước tiên chúng ta phải hoàn thiện bản thân. Như lời Phật dạy, một bàn tay không thể giúp người khác nếu bàn tay đó không khỏe mạnh. Tương tự vậy, một tâm hồn chưa được giải thoát thì khó có thể dẫn dắt người khác trên con đường Chánh pháp.
Khi Phật còn sống, mỗi năm vào mùa kiết hạ (mùa mưa), tất cả các vị Tăng được phép tạm gác các hoạt động để tập trung vào tu tập cá nhân. Đây không phải là sự bỏ bê trách nhiệm mà là một sự chuẩn bị cho việc phục vụ tốt hơn trong tương lai. Trong thời kỳ này, các Tăng tập trung thiền định, học tập kinh điển, và thanh lọc tâm tính. Điều này cho thấy Phật rất coi trọng sự tu tập cá nhân, ngay cả khi có nhiều công việc chờ đợi.
Các thầy tu tu tập thiền định trong khoảng yên tĩnh tại chùa chiền
Khi Tâm Chưa Vững, Tự Lợi Phải Ưu Tiên
Vấn đề của Tôn giả Ananda là mặc dù ông có tâm muốn giúp đỡ, nhưng tâm tính của ông chưa thực sự vững chắc trước những thách thức của cuộc sống tu học. Những liên hệ với các cơ sở Phật giáo, dù có ý nghĩa, nhưng chúng đã trở thành chướng ngại cho sự thanh tịnh của tâm. Duyên trần (các mối quan hệ thế gian) đã quay đảo an tĩnh nội tâm, làm xao lãng sự tu tập thiền định của ông.
Phật pháp dạy rằng sự vững vàng của tâm là nền tảng. Khi tâm chưa thực sự an tĩnh và vững vàng, chúng ta chỉ là những người thực hiện công việc máy móc mà không có sự hiểu biết sâu sắc. Một người chỉ biết làm việc mà không có tuệ giác là như một chiếc tàu không có la bàn – sẽ đi lang thang mà không biết đích đến. Tự lợi, tức là việc tu tập cá nhân nhằm phát triển tâm tuệ, chính là la bàn đó.
Kinh Nikaya, bộ kinh sớm nhất trong Phật giáo Nguyên thủy, ghi lại nhiều lần Phật dạy các đệ tử: “Trước tiên, hãy hoàn thiện bản thân mình. Khi bản thân được hoàn thiện, việc giúp đỡ người khác sẽ hiệu quả hơn gấp nhiều lần.” Đây là một nguyên tắc vương kim trong tu tập Phật giáo.
Bài Học Từ Sự Bất Toàn Của Tôn Giả Ananda
Một chi tiết đáng lưu ý trong lịch sử Phật giáo là Tôn giả Ananda – mặc dù là vị thế tử đầu tiên và có trí tuệ phi thường – vẫn không chứng được Àrahan (Arhat) ngay tại đời Phật. Lý do là do ông quá bận rộn với các công việc phục vụ và tiếp xúc với quá nhiều người mà chưa có thời gian để tập trung tu tập thiền định. Sự kiện này không phải là lời chỉ trích đối với Tôn giả Ananda, mà là một bài học để các thế hệ sau biết cách cân bằng giữa hoạt động ngoài và tu tập nội.
Sau đó, khi Phật nhập Nirvana, Tôn giả Ananda mới nhận ra sự mất mát quý báu của mình. Ông bắt đầu tập trung hoàn toàn vào tu tập, và sau đó ông đã chứng được Àrahan. Tuy nhiên, nếu ông đã cân bằng tốt hơn từ sớm giữa tự lợi và ích tha, có thể ông đã chứng được Àrahan ngay tại đời Phật.
Thiền viện yên tĩnh với ánh sáng mặt trời chiếu qua cửa sổ, nơi các tu sĩ tu tập
Cách Cân Bằng Hợp Lý Trong Tu Tập Hiện Đại
Đối với những người xuất gia hoặc tu tập nghiêm túc ngày nay, bài học từ Tôn giả Ananda và lời cảnh tỉnh của vị thiên trú vẫn còn rất thích hợp. Chúng ta cần phải lập ra những ranh giới rõ ràng giữa thời gian dành cho tu tập cá nhân và thời gian dành cho phục vụ. Đây không phải là sự ích kỷ, mà là sự thông minh trong quản lý tâm tính và thời gian.
Phật giáo Việt Nam có truyền thống tổ chức các khóa an cư kiết hạ, nơi các Tăng tạm gác các hoạt động để tập trung vào tu tập. Đây là một thực hành rất đáng quý. Ngoài ra, mỗi ngày, dù bận rộn đến mấy, mỗi người tu tập cũng nên dành một khoảng thời gian nhất định cho thiền định, học kinh điển, hoặc tầm linh. Đây là những “oasis” trong sa mạc của cuộc sống bận rộn.
Khi nội tâm chưa thực sự vững chắc trước những thách thức và cám dỗ của ngoài cảnh, thì tự lợi, tức là sự tu học cá nhân cần được ưu tiên hơn. Câu nói “bao một tay trước khi vỗ tay cho người khác” là một nguyên tắc vàng. Không phải vì ích kỷ, mà vì khi tâm tính được thanh lọc và vững chắc, khả năng giúp đỡ người khác sẽ lớn gấp bội.
Kết Luận: Sự Ưu Tiên Đúng Đắn Trên Con Đường Chánh Pháp
Phật giáo không bao giờ khuyến khích sự ích kỷ hay sự bỏ bê trách nhiệm với xã hội. Tuy nhiên, giáo lý này rất rõ ràng về một điểm: khi tâm tính chưa được hoàn thiện, việc cố gắng phục vụ người khác sẽ trở thành một bao phủ tâm hồn và gây cản trở cho sự tu tập. Lúc đó, tự lợi phải được ưu tiên trước.
Bài học từ Tôn giả Ananda là một lời nhắc nhở rằng những người xuất gia hay tu tập nghiêm túc cần nhận ra được sự khác biệt giữa những viác cốt tủy (những công việc thực sự cần thiết) và những viác phóng dật (những công việc vô ích lãng phí thời gian). Một khi tâm tính được thanh lọc, vững chắc, và đạt được sự an tĩnh, thì mọi hành động phục vụ chúng sanh mới trở nên có ý nghĩa thực sự và hiệu quả.
Hãy nhìn vào cuộc sống tu tập của chính mình và tự hỏi: “Những gì tôi đang làm hàng ngày có thực sự đóng góp cho sự tu tập của tôi hay không?” Nếu câu trả lời là không, hãy sắp xếp lại thời gian và ưu tiên của mình. Đó chính là con đường dẫn đến giác ngộ và tự do thực sự.
Tham khảo kinh điển:
- Đại Tạng Kinh Việt Nam, Tương Ưng Bộ I, chương 9, phần Ananda
- Kinh Nikaya – các bộ kinh ghi lại lời Phật dạy về sự cân bằng giữa tự lợi và ích tha
- Các giáo huấn của Thích Quảng Tánh về Pháp Phật dạy trong Kinh Tạng Nikaya
