Trong Tăng Chi Bộ Kinh, Đức Phật đã chỉ dạy về bốn hạng người hiện hữu ở đời. Lời dạy này không chỉ phản ánh những kiểu tính cách của con người mà còn soi sáng cho chúng ta phương hướng sống trong đời thường – làm sao để sự hiện hữu của mình vừa đem lại lợi ích cho bản thân, vừa mang lại an lạc cho tha nhân. Đây là một bài học sâu sắc về sự cân bằng giữa tự chăm sóc và quan tâm đến người khác, giữa lợi ích cá nhân và trách nhiệm với xã hội.
Lời dạy của Đức Phật về bốn hạng người là: hạng người hướng đến lợi mình mà không hướng đến lợi người; hạng người hướng đến lợi người mà không hướng đến lợi mình; hạng người không hướng đến lợi mình và cũng không hướng đến lợi người; và cuối cùng là hạng người hướng đến cả lợi mình và lợi người. Mỗi hạng người đó phản ánh một cách sống, một cách chọn lựa trong cuộc đời.
Người Chỉ Lo Cho Bản Thân – Hạng Người Thứ Nhất
Hạng người thứ nhất là những ai đặt lợi ích cá nhân lên trên hết. Trong xã hội hiện đại, chúng ta dễ dàng nhận ra hình ảnh của những người sống chỉ cho bản thân, chăm lo vun vén quyền lợi của chính mình, mà thậm chí còn thẳng tay áp đặt lên người khác. Họ có thể thành công trong chốc lát, nhưng sự thành công ấy thường mong manh, bởi vì một khi niềm tin bị đánh mất thì của cải, danh vọng cũng khó giữ.
Người sống chỉ vì lợi ích cá nhân thường gặp khó khăn trong xây dựng mối quan hệ lâu dài
Đức Phật không phủ nhận nhu cầu chính đáng của bản thân, nhưng Ngài chỉ ra rằng nếu lợi mình mà gây tổn hại đến người khác, thì kết quả cuối cùng cũng đưa đến khổ đau. Tham lam, thù hận, si mê – ba độc tính của tâm – sẽ theo đuổi người sống theo cách này. Hạng người này dễ rơi vào những quan hệ xã hội lỏng lẻo, thiếu sự tin tưởng từ người khác, và cuối cùng cảm thấy cô đơn và bất an.
Người Chỉ Lo Cho Người Khác – Hạng Người Thứ Hai
Hạng người thứ hai nghe qua tương chừng rất cao quý. Đó là những ai sẵn sàng hy sinh bản thân, quên đi nhu cầu của chính mình để phục vụ người khác. Trong đời sống, những tấm gương hy sinh vì cộng đồng, vì gia đình, vì tha nhân rất đáng trân trọng. Đây là những người tràn đầy tình yêu thương, sẵn sàng cho đi mà không chá đòi nhận lại.
Tuy nhiên, nếu chỉ hướng đến lợi người mà không nuôi dưỡng bản thân, không chăm sóc thân tâm, thì sớm muộn gì họ cũng rơi vào tình trạng kiệt sức, mệt mỏi. Một người không biết chăm sóc mình thì khó lòng duy trì lâu dài việc chăm sóc người khác. Năng lượng vô tận không tồn tại trong cuộc sống của con người. Khi cạn kiệt, họ có thể trở nên bực bội, chán nản, hoặc thậm chí phẫn nộ với những người mà họ đã hi sinh. Hạng người này cũng chưa trọn vẹn, bởi vì sự hy sinh mù quáng có thể dẫn đến những hậu quả không mong muốn cho cả bản thân lẫn người khác.
Sự hy sinh mù quáng có thể gây kiệt sức và không mang lại lợi ích lâu dài
Người Vô Trách Nhiệm – Hạng Người Thứ Ba
Hạng người thứ ba là những ai không hướng đến lợi mình, không hướng đến lợi người. Đây là kiểu sống buông xuôi, thờ ơ, vô trách nhiệm. Họ không lo cho chính mình, cũng không mang lại giá trị cho ai. Sống như vậy là bỏ phí một kiếp người quý giá, vì thân người khó được, Phật pháp khó gặp. Đây là hạng người đáng thương nhất, bởi cả đời trôi đi mà không gieo trồng nhân duyên tốt đẹp nào cho hiện tại và tương lai.
Những người loại này thường rơi vào trạng thái tê liệt, thiếu động lực sống. Họ không phát triển bản thân, không đóng góp cho xã hội, không giúp đỡ ai. Kết quả là, họ sống một cuộc đời rỗng tuếch, mà không để lại bất kỳ dấu ấn tích cực nào.
Con Đường Của Bậc Trí – Hạng Người Thứ Tư
Hạng người thứ tư, “hướng đến lợi mình và lợi người”, chính là hình mẫu lý tưởng mà Đức Phật khuyến khích. Người như vậy biết chăm lo cho bản thân: nuôi dưỡng thân khỏe, tâm an, trí sáng; đồng thời biết mở lòng với tha nhân: sống tử tế, biết sẻ chia, biết cống hiến. Lợi mình ở đây không đồng nghĩa với ích kỷ, mà là làm cho mình trưởng dưỡng, đủ đầy. Khi bản thân vững chãi, tự khắc họ có năng lượng để lan tỏa sự an lạc đến xung quanh.
Sự cân bằng giữa lợi mình và lợi người tạo nên một cuộc sống ý nghĩa và an lạc
Đây là con đường của bậc trí, là tinh thần “tự giác, giác tha, giác hành viên mãn”. Người sống theo cách này không cực đoan, không bỏ rơi mình, cũng không quay lưng với người khác. Họ ý thức rằng cuộc đời chỉ thật sự ý nghĩa khi bản thân phát triển, đồng thời sự phát triển ấy góp phần vào an lạc chung. Đây là lối sống mà Phật pháp luôn nhấn mạnh – sự trung đạo giữa tự tế và ích tha.
Áp Dụng Vào Đời Sống Hiện Đại
Nếu liên hệ vào đời sống hiện đại, ta thấy lời dạy này vẫn nguyên vẹn giá trị. Trong công việc, nếu chỉ tìm cách vươn lên một mình, ta có thể đạt vị trí cao, nhưng khó duy trì mối quan hệ tốt đẹp với đồng nghiệp. Ngược lại, nếu chỉ chăm lo cho tập thể mà bỏ bê năng lực cá nhân, thì cũng khó giữ sự cân bằng. Người trí là người vừa rèn luyện chuyên môn, vừa biết hợp tác, vừa làm lợi cho bản thân, vừa đóng góp cho tổ chức.
Trong gia đình, nếu chỉ nghĩ cho mình, cuộc sống sẽ sớm nảy sinh xung đột. Nếu chỉ nghĩ cho người mà quên đi nhu cầu của bản thân, ta dễ rơi vào một mệ, bức xúc. Cách hòa nhất là biết yêu thương chính mình để rồi lan tỏa yêu thương ấy cho người thân. Một bậc cha mẹ trí là những ai chăm sóc sức khỏe, tâm trí của bản thân, để có đủ năng lượng chăm sóc con cái. Một vợ/chồng trí là những ai biết rèn luyện bản thân để trở thành người tốt hơn, từ đó cải thiện mối quan hệ vợ chồng.
Ngay cả trong tu tập – như ngồi thiền, niệm Phật – tuy là để nuôi dưỡng tâm an cho bản thân, nhưng năng lượng ấy cũng tỏa ra, nâng đỡ người xung quanh. Một người tu tập chuyên tâm sẽ có tâm bình an, từ đó tự nhiên tỏa ra sự bình yên, khiến những người gần gũi cũng được lợi.
Trách Nhiệm Trong Từng Lĩnh Vực
Điều này cũng nhắc nhở ta về trách nhiệm trong từng hành động nhỏ. Một lời nói tử tế vừa làm lòng mình nhẹ nhàng, vừa đem lại niềm vui cho người khác. Một việc làm thiện nguyện vừa rèn luyện tâm từ bi, vừa giúp ích cộng đồng. Thậm chí, một điều nhỏ như giữ vệ sinh công cộng, hay tuân thủ luật giao thông, cũng vừa là trách nhiệm với bản thân (giữ an toàn, sức khỏe), vừa là trách nhiệm với người khác.
Bốn hạng người mà Đức Phật nêu ra là bức tranh phản chiếu đời sống muôn thuở. Ta có thể soi vào đó để tự hỏi mình đang thuộc hạng nào. Nếu thấy mình đang chỉ lo cho bản thân, hãy tập mở lòng. Nếu thấy mình chỉ biết lo cho người mà quên mình, hãy học cách tự chăm sóc. Nếu thấy mình buông xuôi, hãy thức tỉnh và đứng dậy. Và nếu đang đi trên con đường lợi mình lợi người, hãy kiên định bước tiếp.
Kết Luận: Sống Theo Cân Bằng
Sống chỉ để lợi mình thì đời hạp hối, sống chỉ để lợi người thì dễ kiệt quệ, sống không lợi cho ai thì vô nghĩa. Chỉ khi biết lợi mình và lợi người, ta mới thật sự làm trọn vẹn giá trị của một kiếp người, và đó cũng là con đường mà Đức Phật đã chỉ bày cho chúng ta. Cách sống này không chỉ đem lại an lạc cho bản thân mà còn tạo nên một xã hội tốt đẹp hơn, nơi mà mỗi người đều phát triển, nơi mà sự yêu thương và trách nhiệm được loan tỏa rộng khắp.
Hãy tự nhắc nhở bản thân mỗi ngày: đã chăm sóc bản thân chưa? Đã mở lòng với người khác chưa? Sự cân bằng này là chìa khóa để sống một cuộc đời đích thực có ý nghĩa, đúng như lời Phật dạy, và đó cũng là hướng đi giúp xây dựng một cộng đồng Phật tử thực sự bền vững, từ đó lan tỏa chánh pháp đến mọi nơi.
