Khi ý thức được giá trị của hạnh phúc chỉ luôn có mặt trong thực tại hiện tại, ta mới chấp nhận dừng lại cuộc động tìm kiếm và nắm bắt những gì thuộc về tương lai. Như ăn cơm mà cảm thấy ngon, ngắm bình hoa mà cảm thấy đẹp, ngồi bên người thương mà cảm thấy ấm áp là chứng tỏ tâm của ta đang an ổn, đang giữ được mục quán bình, đang ý thức rõ ràng những giá trị hạnh phúc mà mình đã từng nâng niu và gìn giữ. Mặc dù cuộc sống luôn đi tới, ta cũng không ngừng vận động và sáng tạo, nhưng đó cũng vì nhu cầu thiết yếu để tồn tại, hoặc có thêm chút hương vị mới cho vui, hay để góp thêm bàn tay xây dựng cuộc đời, chứ những điều kiện của hạnh phúc thì ta đã có trong hiện tại rồi.
Vấn đề là ta có nhìn ra chúng là điều kiện của hạnh phúc hay không? Tại vì cũng có những lúc ta ăn cơm không cảm thấy ngon, ngắm bình hoa không cảm thấy đẹp, ngồi bên người thương không cảm thấy ấm áp. Và ta hay có khuynh hướng đổ thừa tại thực ăn, bình hoa hay người ấy, chứ ít khi nào ta chịu nhìn lại mình để thấy tâm của mình đang có khó khăn, có thể nó đang rơi xuống một vị trí rất thấp nên không còn khả năng quan sát hay nhận xét giá trị thực tại một cách nhanh bén và đúng đắn nữa. Đó là tình trạng tâm bất an, đang bị vương kết hoặc bế tắc ở vùng nào đó trong tâm chứ không phải tại hoàn cảnh.
Tâm Kết và Sự Ràng Buộc với Hoàn Cảnh
Thông thường tâm ta gắn kết chặt chẽ với hoàn cảnh, dễ bị tác động bởi hoàn cảnh, khi hoàn cảnh có xảy ra vấn đề gì thì tâm ta đều bị lăng đủ. Tại vì ta đặt quá nhiều niềm tin vào hoàn cảnh, ta cho rằng ta chỉ thật sự hạnh phúc khi nắm bắt được cái này cái kia từ những điều kiện thuận lợi bên ngoài. Giờ phút nào ta chưa toại nguyện, hoàn cảnh xảy ra hoàn toàn trái ngược với những mong cầu thì tâm ta không thể nào an được. Cho nên ta thường mơ hồ về bản chất của hạnh phúc, không biết nó có thật hay chỉ là một thứ ảo ảnh, vì nó cứ chết gần chết xa, chết hiện chết ẩn, chết có chết không.
Hạnh phúc mà còn bị điều kiện hóa, còn lệ thuộc vào sự may rủi của hoàn cảnh, còn nằm trong sự ảnh hưởng quá lớn của đối tượng khác thì hạnh phúc đó không thật sự là của ta, ta không thể kiểm soát hay giữ nó mãi được. Tuy hạnh phúc ấy có thật nhưng bản chất của nó là tạm bộ. Ta không thể nào kiểm soát được mọi hoàn cảnh, cũng không thể bắt mọi thứ phải theo ý của mình thì mình mới toại nguyện.
Hạnh phúc thực sự bắt nguồn từ tâm an lạc chứ không phải cảnh an
Đó là một ý niệm rất ngây thơ, vì bất kỳ một sự vật hay sự việc nào trong trời đất này đều xảy ra theo nguyên tắc của duyên sinh và nhân quả, nghĩa là nó luôn nương tựa vào vô số điều kiện bên ngoài và theo tiến trình có gây nhân thì phải nhận quả. Mà tâm thức chưa vượt tầm của con người sẽ không thể nào tuyên đoán chính xác được.
Ba Điều Kiện Cần Thiết để Thành Công
Người xưa hay nói muốn thành tựu việc gì cũng phải dựa vào ba điều kiện lớn: thiên thời, địa lợi, nhân hòa. Thiên thời là năng lượng của vũ trụ có sẵn sàng tặng cho ta để cùng ta làm nên việc ấy hay không? Địa lợi là tình trạng xã hội như kinh tế, văn hóa, an ninh, chính trị… có thích hợp để ta thực hiện kế hoạch to tát ấy không? Nhân hòa là mọi người có chấp nhận và ủng hộ ta không, hay là chống đối?
Thiếu một trong ba điều kiện đó thì ta không thể thành công được. Có khi những điều kiện trong ta đã sẵn sàng rồi, tài năng và bản lĩnh có thừa, nhưng điều kiện bên ngoài không thuận lợi thì ta cũng đành chịu. Và cũng có khi điều kiện bên ngoài đã đầy đủ cho ta rồi nhưng chính trong ta lại thiếu thần, thiếu đức thiếu tài, thì cũng không thể làm nên sự việc, hoặc thành tựu rồi thì lại sớm vỡ tan.
Vậy nên mỗi khi ta đặt ra mong muốn gì thì cũng phải biết nhìn trong nhìn ngoài cho cẩn thận. Cái mà ta có thể kiểm soát được chỉ là chính ta thôi, còn hoàn cảnh thì ta phải dùng tới hai chữ “hên xui”. Nhiều khi trong cái xui nó lại chứa cái hên, và nhiều khi trong cái hên nó lại mang theo cái xui. Điều này có liên quan đến cách ta sử dụng những điều kiện hên xui ấy như thế nào, nghĩa là chính năng lượng tốt hay xấu trong ta sẽ thích ứng và gắn kết với điều kiện tốt hay xấu của hoàn cảnh hay của đất trời.
Kiểm Tra Nội Tâm – Chìa Khóa của Hạnh Phúc Thật Sự
Cho nên khi sự việc bất thành thì ta đừng có lo lắng hay khó tâm, đừng gằng gương chạy tìm mọi phương cách để thay đổi nó, vì ta sẽ không bao giờ làm được hoặc nếu làm được thì cũng rất mong manh. Thái độ khôn ngoan nhất là hãy trở về kiểm tra lại năng lượng của mình, mà năng lượng tốt hay xấu của ta do chính tâm ta sản xuất ra, vậy thì, nuôi dưỡng và giữ gìn những phẩm chất trong tâm quan trọng hơn là nắm bắt hoàn cảnh.
Khi tâm an thì cảnh sẽ an. Điều này không phải nói rằng hoàn cảnh sẽ thay đổi theo ý ta, mà là khi tâm ta có được trạng thái an lạc, ổn định và không bị rung động bởi những thay đổi bên ngoài, thì dù hoàn cảnh ra sao, ta vẫn có thể duy trì sự bình an nội tâm. Tâm an là nền tảng của hạnh phúc chân thực, bất kể điều kiện bên ngoài thế nào.
Thiền định giúp tâm an lạc và ổn định trước biến cố cuộc sống
Trước nay những khi ta có được trạng thái tâm an chính là do hoàn cảnh rất thuận lợi hay những người chung quanh rất dễ thương với ta. Nói cách khác là ta được toại nguyện nên tâm không còn khác khoan hay ray rứt khác cự điều gì nữa. Ta hoàn toàn chấp nhận những gì mình đang có trong hiện tại. Nhưng một khi điều kiện may mắn ấy không còn nữa, nó suy giảm hay thay đổi đột ngột, nên ta dễ dàng hết hẳng và trở thành nạn nhân của khổ đau.
Vậy nên ta hãy thường xuyên kiểm tra lại thực chất tâm an mà mình đang có, coi chúng nó đang bị điều kiện hóa, nó không phải là của ta. Cũng như ta hãy nhìn lại tâm bất an của mình, có phải nó đang bị hoàn cảnh tấn công hay không là làm cho ta thỏa mãn? Hãy tìm cách buông bỏ thái độ bám víu ấy đi.
Giá Trị Tạm Bộ và Mong Manh của Điều Kiện Bên Ngoài
Nên nhớ cái gì mà do hoàn cảnh đem tới là có thể đổi thay, nó chỉ có giá trị nhất thời mà thôi. Giáo lý Phật dạy rằng tất cả các hiện tượng trong thế giới này đều có ba đặc tính: vô thường (anicca), khổ (dukkha) và vô ngã (anatta). Vô thường có nghĩa là mọi thứ đều luôn thay đổi, không có cái gì bền vững mãi mãi. Những điều kiện bên ngoài, cho dù tốt đến đâu, cũng sẽ thay đổi theo thời gian.
Khi ta hiểu rõ bản chất vô thường này, ta sẽ không còn bám víu quá chặt vào những điều kiện hoàn cảnh. Thay vào đó, ta tập trung vào việc rèn luyện tâm mình, xây dựng những phẩm chất nội tâm vững chắc như từ, bi, hỷ, xả, tuệ. Những phẩm chất này không phụ thuộc vào hoàn cảnh bên ngoài, mà là kết quả của tu tập, rèn luyện từ chính sâu trong tâm ta.
Một người có tâm an lạc đứng vững sẽ không dễ bị ảnh hưởng bởi những thay đổi bất ngờ của hoàn cảnh. Họ có thể đối mặt với khó khăn và thử thách mà không mất đi sự bình an nội tâm. Đây chính là tự do thực sự – không phải tự do khỏi hoàn cảnh khó khăn, mà là tự do khỏi sự kiểm soát của hoàn cảnh đối với tâm ta.
Hành Động Thiết Thực: Từng Bước Tu Tập Hạnh Phúc Chân Thực
Để đạt được tâm an lạc, tu tập không phải là việc tránh né hoàn cảnh hay tìm cách thay đổi tất cả mọi thứ bên ngoài. Tu tập là quá trình rèn luyện, chỉnh hóa tâm ta theo những nguyên tắc đúng đắn. Phật giáo cung cấp cho chúng ta Tám Chánh Đạo (Right Eightfold Path) làm con đường tu tập: Chánh Kiến, Chánh Tư Duy, Chánh Lời Nói, Chánh Hành Động, Chánh Sinh Kế, Chánh Tinh Tấn, Chánh Chánh Niệm, Chánh Định.
Khi ta tuân hành theo những nguyên tắc này, ta không những xây dựng được tâm an lạc từ bên trong, mà còn tạo ra những điều kiện thuận lợi xung quanh ta. Tâm ta sạch được, hành động ta sáng được, lời nói ta chân thật được, thì tự nhiên những người xung quanh cũng sẽ cảm thấy hòa khí từ ta. Đó chính là sự vận hành của nhân quả – tâm tốt sinh ra hạnh động tốt, hạnh động tốt tạo ra hoàn cảnh tốt.
Việc tu tập hàng ngày như thiền định, nhân từ, chánh niệm là những công cụ mạnh mẽ để rèn luyện tâm. Khi ta dành thời gian ngồi thiền, ta học cách quan sát tâm mà không bị cuốn theo những suy nghĩ, cảm xúc. Khi ta thiền định đều đặn, ta sẽ nhận ra rằng những buồn chán, lo âu, đó chỉ là những hiện tượng tạm thời của tâm, chúng không phải là ta, và ta có thể không chấp nhận chúng.
Kết Luận: Tìm Lại Hạnh Phúc Bền Vững
Tóm lại, câu hỏi “Tâm an hay cảnh an?” không phải là lựa chọn giữa hai cái đối lập hoàn toàn, mà là nhận thức rằng tâm an là nền tảng, là chìa khóa chính để tâm ta không bị tổn thương bởi những thay đổi của cảnh. Cảnh có thể thay đổi bất cứ lúc nào, nhưng tâm ta có thể được rèn luyện để luôn giữ sự bình an, tuệ giác và từ bi.
Khi ta thực sự ý thức được điều này, ta sẽ bỏ công sức tìm cách kiểm soát hay thay đổi tất cả mọi hoàn cảnh bên ngoài. Thay vào đó, ta tập trung vào việc tự hoàn thiện tâm mình, vun trồng những hạt giống từ bi, tuệ giác trong tâm. Đó chính là con đường tu tập theo lời dạy của Phật – con đường dẫn đến tâm an lạc bền vững, hạnh phúc chân thực không phụ thuộc vào điều kiện bên ngoài.
Hạnh phúc chân thực là khi ta có thể ngồi yên bên trong và cảm thấy an lạc, bất kể bên ngoài có gọi gió hay mưa bão, ta vẫn giữ được ánh sáng của tâm. Đó mới là hạnh phúc mà ta không bao giờ sợ mất đi, vì nó bắt nguồn từ chính tâm ta, và ta hoàn toàn có thể rèn luyện, xây dựng, bảo vệ nó bằng tu tập đúng đắn.
