Trong cuộc sống hàng ngày, ai trong chúng ta cũng trải qua những khoảnh khắc khi tâm không những bám víu vào hình ảnh những người thân yêu, mà còn kèm theo vô vàn suy nghĩ, phán xét về họ. Khi ông cha đứng trước mặt, chúng ta không chỉ nhìn thấy hình dáng vật lý của ông, mà trong tâm tiếc cũng nổi lên hình ảnh ông, cùng với đó là những suy nghĩ: “Ông phải thế này, ông không được thế kia.” Sau đó, tùy theo cách cư xử hàng ngày của ông mà tâm ta sinh ra vui hoặc buồn. Đây chính là quá trình “chế tạo” sự khổ đau trong tâm thức, một vấn đề mà Phật giáo đã chỉ ra rõ ràng qua lời dạy về tâm và suy nghĩ.
Phật giáo nhấn mạnh rằng tâm là nguyên nhân sinh ra tất cả pháp. Trong Kinh Tứ A-hàm, Đức Phật dạy: “Tâm là tiền đoàn của các pháp” – điều này có nghĩa là tâm luôn đi trước, là lực thúc đẩy tất cả những hành động, cảm xúc, và suy nghĩ của chúng ta. Những suy nghĩ liên tục về một người, một việc chính là những “đối tượng tâm” mà Đức Phật nói tới. Chúng không phải là những vật chất thực tế có màu sắc, mùi vị hay cảm giác cụ thể, mà là những ảnh tượng được tâm tạo dựng lên từ ký ức, phán xét và hình dung.
Qúa trình suy nghĩ liên tục này diễn ra như thế nào? Khi ông cha còn ở trước mặt, tâm ta bám víu vào hình ảnh ông. Nhưng chỉ cần một người khác, một sự kiện mới xuất hiện, tâm lập tức chuyển sang đối tượng mới, rồi lại quay trở lại suy nghĩ về ông cha. Tâm không bao giờ dừng lại, nó liên tục tìm kiếm những gì chưa có hoặc những gì đã qua để thỏa mãn sự tò mò, để tìm ra điều vui hay buồn. Ngay cả khi không tìm được hay không đạt được như ý, tâm vẫn liên tục hoạt động, vẫn tìm cách phán xét, so sánh, và sắc thái hóa những suy nghĩ này.
Tâm là nơi sinh ra mọi suy nghĩ và cảm xúc trong cuộc sống con người
Đây chính là bản chất của sự vận động tâm thức mà Phật giáo gọi là “tâm hành” – những hoạt động liên tục của tâm. Trong những suy nghĩ này có màu sắc, có cảm xúc, nhưng không có một thứ gì là “vật chất” thực sự. Chúng là những sáng tạo của tâm, những “đối tượng bên ngoài của tâm” (arammana) mà không có thực chất độc lập. Những suy nghĩ này không phải là người, sự vật, hay sự việc thực tế ở bên ngoài, mà là những ảnh ảo được tâm dựng nên.
Con đường tu học mà Phật dạy yêu cầu chúng ta nhận thức được điều này. Thay vì để tâm mình lạc lõng trong những suy nghĩ không có thực, chúng ta nên phát triển tỉnh thức (mindfulness) để quan sát suy nghĩ như chúng vốn có. Khi ta nhìn thấy rằng những suy nghĩ về ông cha, về người khác, về các sự việc đó chỉ là những ảnh tượng trong tâm, không phải sự thật tuyệt đối, ta sẽ khỏi bị đơm bọc trong vòng luẩn quẩn của suy nghĩ vô tận.
Những Suy Nghĩ Tích Cực Giúp Giải Thoát Khổ Đau
Phật giáo không phủ nhận vai trò của suy nghĩ. Thay vào đó, Phật dạy chúng ta phân biệt giữa những suy nghĩ giúp ích và những suy nghĩ gây hại. Trong Kinh Tứ A-hàm, có đoạn nói về “suy nghĩ không sát hại, không tham lam, không hận thù” – đó là những suy nghĩ giúp ta tiến bộ trên con đường tu học.
Những suy nghĩ vô sân (không hành động theo sân duyên), vô lam (không tham lam), vô si (không ngu si) là những suy nghĩ được ánh sáng của trí tuệ chiếu sáng. Những suy nghĩ này không tạo nên tư lệnh hành động có hại, không kéo theo những hậu quả xấu. Ngược lại, chúng giúp ta hiểu sâu hơn về tự thân, về người khác, về thế giới xung quanh. Khi suy nghĩ của ta được cầu chỉnh bởi lợi tha tâm – mong muốn giúp ích cho mọi người, thì những suy nghĩ đó trở thành những công cụ tu học mạnh mẽ.
Con đường tu học Phật giáo giúp ta vượt qua những suy nghĩ gây ác của tâm
Phương Pháp Tu Học Với Những Suy Nghĩ
Để xử lý những suy nghĩ trong cuộc sống, Phật giáo cung cấp cho ta những phương pháp thực hành cụ thể. Đầu tiên là thiền quán (contemplation), nơi ta học cách quan sát suy nghĩ một cách khách quan, không phán xét, không chắp nhặt. Khi tâm ta được tập luyện để quan sát suy nghĩ như những mây bay qua bầu trời, ta sẽ không bị mắc kẹt trong vòng luẩn quẩn.
Thứ hai là tu tập chánh niệm (right mindfulness), một trong tám thứ hạng con đường Tám Chánh Đạo. Chánh niệm giúp ta luôn tỉnh thức với hiện tại, nhận diện suy nghĩ ngay khi nó sinh ra, và có quyền lựa chọn để xử lý nó một cách khôn ngoan. Thay vì để suy nghĩ kiểm soát ta, ta học cách kiểm soát suy nghĩ.
Thứ ba là tu tập từ bi (compassion). Khi ta có thái độ từ bi đối với ông cha mình, với chính bản thân, những suy nghĩ phán xét, so sánh sẽ dần dần nhường chỗ cho sự thấu hiểu và chấp nhận. Từ bi chính là thuốc để chữa lành những suy nghĩ có chất màu sân, hận thù.
Thiền quán và chánh niệm là những phương pháp tu học cơ bản trong Phật giáo
Kết Luận
Những suy nghĩ trong cuộc sống của chúng ta không phải là sự thật tuyệt đối, mà là những tạo tác của tâm. Phật giáo dạy rằng sự khổ đau không đến từ chính những sự kiện hay người xung quanh, mà từ cách tâm ta phản ứng và suy nghĩ về chúng. Những suy nghĩ được thắp sáng bởi lòng tham, sân, và si sẽ kéo theo khổ đau. Nhưng những suy nghĩ được cầu chỉnh bởi trí tuệ, từ bi và vô sân sẽ giúp ta tiến gần tới giải thoát.
Khi chúng ta học cách quan sát suy nghĩ mà không bị ràng buộc bởi chúng, khi ta phát triển chánh niệm và trí tuệ, ta sẽ khám phá ra một tự do thật sự – tự do của tâm. Đây chính là con đường mà Đức Phật chỉ dạy cho tất cả chúng ta, bất kể hoàn cảnh hay những suy nghĩ hiện tại của ta là gì. Lợi ích của con đường này là thực thụ, mang lại an lạc, vô sân và vô hại cho chính ta và mọi người xung quanh.
Tài liệu tham khảo:
- Kinh Tứ A-hàm – Tâm là tiền đoàn của các pháp
- Kinh Dhammasangani – Phân loại các pháp Phật dạy
- Tám Chánh Đạo – Con đường tu học cơ bản của Phật giáo
