Câu chuyện về con đường tu tập dẫn Đức Phật đến Đại Giác Ngộ dưới gốc Bồ Đề là một trong những sự kiện quan trọng nhất trong lịch sử nhân loại. Sau khi rời cung vua để tìm con đường giác ngộ thực sự, Ngài đã trải qua nhiều năm tu tập khổ hạnh theo những phương pháp thiền định của các thầy tế độ thời bấy giờ. Tuy nhiên, những phương pháp này không dẫn Ngài đến được giải thoát tâm linh mà chỉ tạo ra sự khổ thêm cho thân xác. Chính vì nhận ra điều này, Đức Phật đã bước vào hành trình tìm kiếm con đường tu tập thực sự—một con đường sẽ thay đổi hoàn toàn dòng lịch sử tu học của toàn nhân loại.
Đức Phật thành đạo dưới gốc Bồ Đề, nơi Ngài đã thực hành thiền định để giác ngộ
Sự Khắc Phục Của Đức Phật Thích Ca Mâu Ni
Khi còn là Thái Tử Siddhartha, Ngài đã từng trải qua một trạng thái vô tâm mà không nhận ra ý nghĩa của nó. Đó là ngày Lễ Hạ Điền—lễ bắt đầu làm ruộng của người nông dân trong một năm. Theo sau Vua cha ra đường, trong khi mọi người vui vẻ với buổi lễ dưới ánh nắng mùa xuân, Thái Tử ngồi một mình dưới bóng cây trong trạng thái thiền định tự nhiên, vô tâm chứng được trạng thái hỷ lạc vô bệnh. Tuy nhiên khi đó, Ngài chưa có cơ hội khám phá sâu hơn về những điều này. Bây giờ, sau khi xuất gia và ngồi dưới gốc Bồ Đề tại Bodhgaya, Ngài quyết định tìm lại trạng thái này thông qua phương pháp tu tập có ý thức.
Trong sự thực hành của mình, Đức Phật đã trải qua bốn giai đoạn thiền định (Jhana) từ sơ thiền, nhị thiền, tam thiền cho đến tứ thiền. Mỗi giai đoạn này không phải là mục đích cuối cùng, mà là bước tiến cần thiết để phát triển trí tuệ. Sơ thiền là trạng thái hỷ lạc do ly dục sinh, có tâm có tứ. Nhị thiền là trạng thái hỷ lạc do định sinh, không có tâm tứ, là nơi tâm tịnh nhất. Tam thiền là nơi xả niệm lạc trừ, ly hỷ trừ xả, với chính niệm tỉnh giác. Tứ thiền là trạng thái xả lạc thanh tịnh, là tầng cao nhất của thiền định.
Chính Định—Chìa Khóa Giải Phóng
Điều vô cùng quan trọng là Đức Phật không dừng lại ở những trạng thái thiền này. Ngài nhận ra rằng Chính Định không chuyên chú tâm vào một đối tượng duy nhất. Khác với Tâ Định (có tâm tứ) mà những vị thầy cũ dạy, Chính Định là sự chủ tâm liên tiếp từ đối tượng sinh diệt này sang đối tượng sinh diệt khác, luôn chánh niệm rằng mọi hiện tượng đều đang sinh diệt không ngừng.
Đây chính là phát hiện vĩ đại mà Đức Phật đã tìm được. Nhờ Chính Định này, Ngài mới có thể tiến vào những tầng thiền định và đạt được Chính Kiến—tuệ tri sâu sắc về bản chất thực của hiện thực. Qua bốn mươi chín đêm liên tiếp thực hành vừa thiền định vừa quán chiếu các pháp sinh diệt, Đức Phật từng bước nhận thức được:
Đây là khổ — hiểu rõ tính chất đau khổ của tất cả hiện tượng.
Đây là nguyên nhân của khổ — thấu hiểu rằng khát vọng và chấp dính là nguồn gốc của khổ.
Đây là sự diệt khổ — nhận ra rằng nirvana là sự tận diệt hoàn toàn của khổ.
Đây là con đường dẫn đến sự diệt khổ — hiểu rõ con đường tu tập để đạt được giải thoát.
Nhờ Chính Định mà Chính Kiến mới phát sinh. Đó chính là lý do tại sao “Định sinh Tuệ”—định tạo ra tuệ. Nhưng sự thực chính xác hơn là Chính Định sinh Tuệ, bởi Tâ Định sẽ không bao giờ sinh Tuệ được.
Bốn Thánh Đế Được Hiển Lộ
Khi quán chiếu từng “sát na” (khoảnh khắc) của sự sinh diệt của các pháp, Đức Phật thấu triệt được bản chất của tất cả hiện tượng. Ngài nhận thức rằng:
- Sự vô thường: Các pháp sinh ra do duyên khởi từ hai nhân tác duyên, không đến từ bất kỳ đâu, cũng không đi đến bất kỳ nơi nào
- Sự vô ngã: Không có cái gì là chủ nhân của cái nào, không có bản ngã tồn tại độc lập
- Sự vô chủ: Cách duyên khởi tác động là hàng số tính bao, không có ý chỉ hay sự chủ tâm
Chính vì quán chiếu được những tính chất này trong mỗi trạng thái thiền định từ sơ thiền đến tứ thiền, Đức Phật mới tuệ tri được sự giải thoát tâm thực sự. Đó không phải từ bất kỳ đối tượng cụ thể nào (tâm tứ), mà từ sự xả ly hoàn toàn khỏi mọi dính mắc.
Kinh điển ghi lại lời Đức Phật tuyên bố khi đạt được giác ngộ: “Sinh đã tận, pháp hành đã thành, việc cần làm đã làm; không còn trở lui trạng thái này nữa.” Đây là khẳng định về sự hoàn toàn giải thoát khỏi mọi phiền não và dục vọng.
Chín Ngày Chuẩn Bị, Một Đêm Giác Ngộ
Quá trình của Đức Phật không phải chỉ diễn ra trong một đêm duy nhất. Trong những ngày đầu tiên dưới gốc Bồ Đề, Ngài đã thực hành thiền định liên tiếp, từng bước sâu vào các tầng thiền và quán chiếu tính sinh diệt của các pháp. Nhưng chính khi Ngài đạt được Tứ Thiền với tâm thanh tịnh và rõ ràng hoàn toàn, rồi từ đó quán chiếu Duyên Khởi—cách mà mọi hiện tượng phát sinh và tàn diệt liên kết với nhau—thì giác ngộ thực sự mới diễn ra.
Chất lượng của Chính Định không nằm ở việc tâm tập trung vào một điểm hay một hình ảnh nào đó, mà nằm ở sự rõ ràng, tỉnh thức, không hướng mục đích, không dục vọng—một tâm vừa định vừa tuệ, vừa tĩnh tại vừa rõ ràng.
Từ Định Đến Tuệ, Từ Tuệ Đến Giải Thoát
Những người thực hành sau Đức Phật thường học từ Chính Kiến—tuệ tri sâu sắc về bản chất pháp, bởi vì đây là điều mà Ngài đã tìm ra và thiết lập. Từ Chính Kiến, con đường tu tập được Đức Phật căn cứ vào Bát Chính Đạo: Chính Kiến, Chính Tư Duy, Chính Lời Nói, Chính Nghiệp, Chính Sinh Sống, Chính Tinh Tấn, Chính Niệm, và Chính Định.
Con đường này bắt đầu từ tuệ tri rộng mở (Chính Kiến) rồi dần dà phát triển thành định tâm sâu sắc (Chính Định) thông qua tu tập liên tục. Đó là lý do tại sao Đức Phật luôn nhấn mạnh: Giác ngộ không đến từ những trạng thái tâm nào cụ thể, mà đến từ sự thấu hiểu chân thực tính chất của thế giới.
Chính vì thế, dù các vị La Hán đạt giải thoát qua những con đường khác nhau, họ đều phải trải qua quá trình từ định tới tuệ, từ tuệ tri bản chất pháp tới xả ly hoàn toàn khỏi phiền não. Đức Phật đã tuyên bố rằng người nào biết rõ “sự vô thường, sự vô ngã, sự vô chủ” của các pháp, người ấy sẽ không còn bám víu vào bất cứ thứ gì, và từ đó sẽ đạt được Nirvana.
Ứng Dụng Vào Con Đường Tu Tập Hiện Đại
Điều quan trọng mà Đức Phật muốn truyền tải qua cuộc giác ngộ của Ngài không phải là những trạng thái thiền định lạ thường nào đó, mà là phương pháp tu tập chính xác để hiểu rõ bản chất của khổ và đạt được giải thoát. Đức Phật không khuyến khích các đệ tử theo đuổi những trạng thái tâm đặc biệt, mà là hướng họ về Chính Niệm—nhận thức rõ ràng và liên tục về thân, cảm thọ, tâm, và pháp.
Từ Chính Niệm phát triển Chính Định, và từ Chính Định mà tuệ tri về bản chất pháp phát sinh. Đó chính là Tứ Niệm Xứ—bốn nền tảng của chánh niệm—con đường tu tập mà Đức Phật đã ghi lại và truyền dạy cho mọi thế hệ Phật tử cho tới ngày nay.
Các vị Phật tử Việt Nam muốn tiến trên con đường giác ngộ cũng cần hiểu rằng định tâm không phải là mục đích, mà chỉ là phương tiện. Phương tiện chính là Minh Sát—tuệ tri sâu sắc về bản chất vô thường, vô ngã, vô chủ của tất cả hiện tượng. Khi tu tập, ta không nên tìm kiếm những cảm giác lạ lùng hay những trạng thái tâm kỳ diệu, mà nên hướng tâm vào việc nhận thức rõ ràng, từng khoảnh khắc, thấu triệt bản chất thực của cuộc sống.
Sự giác ngộ của Đức Phật dưới gốc Bồ Đề là chứng minh rõ ràng rằng Định và Tuệ phải đi cùng nhau. Không có định mà tuệ không thể phát triển, nhưng chỉ có định mà không có tuệ cũng không dẫn đến giải thoát. Đức Phật đã hoàn thành cả hai, và từ đó Ngài đã truyền lại cho toàn nhân loại con đường giải thoát vốn dĩ đã có sẵn trong tâm của mỗi chúng sanh.
