Có thể nhiều người trong chúng ta đã biết đến tác phẩm nổi tiếng “Thập Mục Ngưu Đồ” (10 bức tranh chăn trâu) của Thiền tông Trung Quốc. Phòng hộ sâu cằn khi tiếp xúc với sáu trần cũng giống y hệt người chăn trâu khéo giữ con trâu của mình trước cám dỗ ngon ngọt của đám mạ non. Trâu thấy mạ non thì liền xông vào. Kỷ thức cũng tối cho trâu vì bản chất của nó là vậy. Không ai nỡ trách con trâu, có chăng là trách người chăn lơ là, không chủ tâm, chẳng quyết liệt ngăn chặn. Nếu chăm bám giữ trâu, “dùng tay trái kéo dây mũi, tay phải cầm roi nen vào thân, đuôi ra khỏi ruộng” thì lâu ngày trâu sẽ thuần không tự tung tự tác làm hại lúa mạ nhà người.
Giáo Pháp Về Phòng Hộ Sáu Căn
Trong một bài kinh của Phật, Thế Tôn dạy các Tỳ-kheo về tầm quan trọng của việc phòng hộ sáu căn. Đó là bài kinh từng được kể lại trong các giáo lý Phật giáo: “Một thời Được Phật ở trong vườn Cù-su-la, tại nước Câu-diễm-di. Bây giờ, Thế Tôn bảo các Tỳ-kheo:
Nếu với Tỳ-kheo hay Tỳ-kheo-ni nào, ở nơi sắc được nhận thức bởi con mắt mà phát sanh hoặc dục, hoặc thèm muốn, hoặc ái niệm, hoặc chờ bị quyết định đắm trước; đối với nhữngâm như vậy, phải khéo tự phòng hộ. Vì sao? Vì nhữngâm này đều là con đường đưa đến sợ hãi, có chướng nạn. Đây là chế nương tựa của người ác, không phải chế nương tựa của người thiện. Cho nên, phải tự phòng hộ. Đối với tai, mũi, lưỡi, thân, ý lại cũng như vậy.”
Lời dạy này làm sáng tỏ bản chất của sáu căn. Sáu căn—mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý—là những cổng tiếp nhận thông tin từ thế giới bên ngoài. Khi sáu căn này tiếp xúc liên tục với sáu trần (sắc, thinh, hương, vị, xúc, pháp), chúng ta dễ rơi vào các cảm xúc như tham, sân, si, dẫn đến khổ đau.
Sáu căn và sáu trần trong Phật giáo – Con đường tiếp nhận của tâm thức
Ví Dụ Của Con Trâu Giáo Huấn
Phật tiếp tục dạy bằng một ví dụ rất sâu sắc: “Thí như người nông phu có đám mạ tốt, mà người giữ ruộng thì lười biếng, buông lung, để trâu vào ăn lúa mạ. Phàm phu ngu si cũng lại như vậy, sáu xúc nhập xứ—cho đến buông lung cũng lại như vậy.”
Ví dụ này giúp chúng ta hiểu rõ hơn về hậu quả của việc không phòng hộ sáu căn. Khi người nông phu buông lung, không chủ tâm, con trâu sẽ tự do xâm nhập ruộng mạ và phá hủy cây trồng. Tương tự, khi chúng ta buông lung tinh thần, không giữ gìn tâm ý, sáu căn sẽ dễ dàng bị sáu trần quyến rũ, dẫn đến những hành động vô tỉnh và gây khổ đau.
Phòng Hộ Sáu Căn Là Kỹ Năng Tu Tập
Phật dạy tiếp: “Đám mạ tốt, nếu người giữ ruộng tâm không buông lung, thì trâu không ăn được. Giả sử có vào ruộng cũng bị đuổi ra hết. Nghĩa là tâm, ý, hay thức của Thánh đệ tử đa văn, đối với công năng ngũ dục phải khéo tự nhiếp hộ, tĩnh chí hết, khiến cho diệt tận.”
Lời Phật chỉ rõ rằng phòng hộ sáu căn không phải là việc đơn giản mà là một kỹ năng tu tập cần được rèn luyện. Khi người tu có tâm tỉnh thức, luôn cảnh tỉnh với các tác động từ sáu trần, họ sẽ khéo léo chế ngự các cảm xúc tiêu cực trước khi nó sinh khởi gây hại.
Phương Pháp Thực Hành Giữ Tâm
Trong những trường hợp cụ thể, Phật dạy: “Đám mạ tốt, người giữ ruộng không tự buông lung, thì nếu trâu vào ruộng, sẽ dùng tay trái kéo dây mũi, tay phải cầm roi nen vào thân, đuôi ra khỏi ruộng.”
Phương pháp này biểu tượng cho việc sử dụng chính niệm và tỉnh giác để kiểm soát tâm ý. Chính niệm là “dây mũi”—dẫn dắt tâm theo con đường đúng đắn. Tỉnh giác là “cây roi”—ngăn chặn những xu hướng tiêu cực. Khi người tu kết hợp cả hai, tâm sẽ được kiểm soát tốt và không rơi vào các cạm bẫy của tham, sân, si.
Chính niệm giúp dẫn dắt tâm ý trên con đường tu tập đúng đắn
Kết Quả Của Phòng Hộ Sáu Căn
Phật hỏi các Tỳ-kheo: “Nay các Tỳ-kheo, ý các ông nghĩa sao? Khi con trâu kia đã bị thốc khổ vậy rồi, thì từ làng về nhà, từ nhà ra làng, có còn dám ăn lúa mạ non như lời trước không?”
Các Tỳ-kheo đáp: “Bạch Thế Tôn, không. Vì sao? Vì nó nhớ lần trước vào ruộng, đã bị cái đau khổ bởi roi vọt.”
Qua câu hỏi và câu trả lời này, Phật chỉ ra rằng khi con trâu một lần bị chế phục bằng roi vọt, nó sẽ nhớ bài học đó và không dám tái phạm. Tương tự, khi người tu liên tục sử dụng chính niệm và tỉnh giác để ngăn chặn các cảm xúc tiêu cực, tâm ý sẽ dần dần được luyện tập, trở nên vững vàng và ít bị những cám dỗ từ sáu trần quyến rũ.
Ứng Dụng Chính Niệm Trong Đời Sống
Phòng hộ sáu căn không phải chỉ là việc đóng cửa với thế giới bên ngoài. Người tu vẫn phải sống trong xã hội, vẫn nhìn, nghe, nói, làm việc… Tuy nhiên, nhờ chính niệm thường trực nên khôngâ lạc vào sáu trần. Như người chăn trâu có sợi dây và cây roi, người tu có chính niệm và tỉnh giác nên tâm vẫn an nhiên dù sáu trần hấp dẫn luôn mỗi gọi.
Giáo lý về phòng hộ sáu căn là một phần quan trọng trong tu tập Phật giáo. Khi chúng ta hiểu rõ mối quan hệ giữa sáu căn và sáu trần, khi chúng ta biết cách sử dụng chính niệm làm công cụ quản lý tâm ý, chúng ta không những có thể giảm bớt khổ đau cho bản thân mà còn góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống tinh thần.
Kết Luận: Giữ Tâm Trong Thực Hành Hàng Ngày
Lời Phật dạy về phòng hộ sáu căn như nhắc nhở chúng ta rằng việc tu tập không phải là trốn tránh thế giới mà là học cách sống một cách tỉnh thức và có trách nhiệm. Sáu căn của chúng ta sẽ luôn tiếp xúc với sáu trần, nhưng nhờ chính niệm và tỉnh giác, chúng ta có thể biến những tiếp xúc này thành cơ hội tu tập thay vì những cạm bẫy dẫn đến khổ đau.
Hằng ngày, khi con mắt chúng ta gặp những hình ảnh hấp dẫn, khi tai nghe những âm thanh làm cho lòng xao động, khi thân xúc chạm những cảm giác dễ chủng, hãy nhớ tới lời Phật dạy về con trâu và người chăn trâu khéo léo. Hãy giữ chính niệm như sợi dây mũi, hãy gìn giữ tỉnh giác như cây roi, để tâm ý chúng ta không bị lôi cuốn vào những con đường dẫn đến khổ đau. Đó là con đường tu tập mà Phật đã chỉ dạy cho chúng ta.
(Trích dẫn từ Kinh Tập A-hàm, Kinh số 1169)
