Khi bắt đầu hành trình tu tập Phật pháp, mỗi chúng sinh đều đặt ra cho mình một câu hỏi quan trọng: để thành tựu Bồ Tát hay thành Phật, tôi cần phải có được điều gì đầu tiên? Câu trả lời mà nhiều thiền sư, pháp sư đã chỉ dạy chính là: phải nhận ra được chân tâm của chính mình. Nhưng chân tâm là gì, và làm thế nào để phân biệt nó với những tâm niệm thay đổi liên tục mà chúng ta thường nhầm lẫn là chính mình? Đây chính là câu hỏi then chốt mà bài viết này sẽ giúp bạn tìm hiểu sâu sắc.
Thân thể của con người gồm có hai phần rõ rệt: một là vật chất (gọi là Sắc) và một là tinh thần (gọi là Danh). Phần vật chất bao gồm lông, tóc, móng, da, thịt, gân, xương, thần, đầu, các tứ chi và những thành phần vật lý khác. Phần vật chất này được tạo thành từ sự hợp lại của nhiều thứ, cho nên nó rất mong manh, tạm bợ, không có tính bền chắc. Một ngày nào đó, nó sẽ tán rã và biến mất. Dù chúng ta có gắng sức lo cho thân này ăn ngon, mặc đẹp và sống trong nhà sang trọng, thân thể vẫn lão, bệnh, chết mà không hề để lại lời tạm biệt nào.
Trong kinh Pháp Cú, Đức Phật đã dạy rằng:
“Thân này chắng bao lâu
Sẽ vùi sâu lòng đất,
Như cây khô, khúc gỗ,
Vứt bỏ vì vô tri.”
Những lời Phật dạy này nhắc nhở chúng ta rằng, dù thân thể là gì, nó cũng sẽ tan rã. Con người thường sống suốt cả đời mà không bao giờ tự hỏi: “Thân tôi thật sự là ai?” Họ chỉ biết lo lắng cho thân này, nhưng khi thân này tan rã, họ vẫn không hiểu được tâm là cái gì.
Tâm Giả: Cái Tâm Luôn Biến Đổi Không Dừng
Một nhà sư đang thiền định tại chùa, tâm tĩnh lặng giữa khung cảnh tu viện thanh bình
Phần tinh thần hay còn gọi là phần tâm thức (gọi là Danh) bao gồm năm yếu tố: Thọ (cảm thọ), Tưởng (suy tưởng), Hành (phân biệt), Thức (nhận thức), và cái gọi là tâm vốn dĩ. Đây là những thành phần tâm linh làm nên những gì chúng ta gọi là “tôi”. Tuy nhiên, người không học Phật từ lúc sinh ra cho đến khi già chết đều không bao giờ biết được sự duyên hợp tạm bợ của năm ấm này để tạo thành một cái gì đó mà mọi người nhầm lẫn là tâm của mình.
Từ sáng cho đến tối, từ thức tỉnh cho đến ngủ, chúng ta cứ bám chặt vào những suy nghĩ và những cảm thọ buồn, thương, giận, ghét, hằn thua, phải quay. Chúng ta mạnh dạn xưng là “tôi buồn”, “tôi vui”, “tôi ghét”, “tôi yêu”, mà không biết rằng tâm thật của mình không bao giờ buồn hay vui theo những tâm niệm thoáng qua ấy.
Trong Phật giáo, có một phân chia quan trọng giữa hai loại tâm: một tâm luôn luôn sinh diệt biến đổi không ngừng, đó gọi là tâm giả hay tâm ngụy tạo. Cái tâm này không ngừng thay đổi theo các cảnh duyên bên ngoài. Trái lại, còn một cái tâm khác – một tâm lặng lẽ, thường biết, không bị biến đổi, không bị các duyên bên ngoài tác động – đó mới là chân tâm hay tâm bản thể.
Tâm Giả Được Tạo Nên Bởi Duyên Lực
Tại sao gọi là tâm giả? Lý do là vì sự hiện diện của nó là do vay mượn từ nhiều thứ và liên tục bị biến đổi. Hãy tưởng tượng hai người bạn thân thiết chơi với nhau từ trước. Họ rất thân với nhau, mỗi ngày đều nhớ nhung và thân thiết. Tuy nhiên, một hôm nào đó, một người nói nặng một câu nói chạm tới “cái tôi” của người kia, hoặc làm một hành động trái ý và lòng người kia mất lòng. Như vậy, buổi sáng còn yêu thương, thân thiết với nhau, nhưng đến chiều không còn muốn nói chuyện hay thậm chí không muốn nhìn mặt nhau nữa.
Vậy cái tâm thương yêu buổi sáng và cái tâm buồn giận buổi chiều, cái nào là tâm thật? Những cái tâm chỗt có chỗt không, biến đổi liên tục như vậy, chắc chắn không phải là tâm chân thật. Vì chúng ta luôn chạy đuổi theo những tâm giả đó suốt cả ngày, nên khi thì vui lúc thì buồn, khi sướng lúc khổ. Sự thay đổi tất yếu như vậy đem lại cho chúng ta khổ đau mà không dừng.
Cảnh hoàng hôn trên biển, tượng trưng cho sự vô thường và biến đổi của cuộc đời
Lấy ví dụ khác: tiền bạc được lưu giữ trong tủ sắt khoa then thật kỹ. Tuy nhiên, trong một đêm, bị ăn trộm cắp mất hết. Lúc bạn không biết mất tiền, bạn cảm thấy bình thường. Nhưng khi biết tiền đã mất, lập tức trong lòng sinh ra cảm giác buồn bã, khổ đau bỏ quên. Hay một ví dụ khác: mình đang khỏe mạnh như vậy, nhưng hôm nào đó đi khám bác sĩ, bác sĩ nói rằng mình bị ung thư thì lập tức mà cảm giác vui lạc biến mất, để chỗ cho cảm giác sợ hãi, lo lắng, buồn khổ lao xao.
Nhìn vào những ví dụ này, chúng ta thấy rõ: tất cả sự biến đổi của những cảm xúc, những tâm niệm đều đưa đến khổ đau. Trong Phật giáo, Đức Phật từng hỏi các vị tỳ-kheo:
“Các thầy thấy thân này là thường hay là vô thường?”
Các vị tỳ-kheo đáp: “Bạch Ēức Thế Tôn! Thân nà y là vô thÆ°á»ng.”
Äức Pháºt hỏi tiếp: “Vậy vô thường là khổ hay vui?”
Các vị tỳ-kheo đáp: “Bạch Äức Thế Tôn! Vô thÆ°á»ng là khổ.”
Từ đây ta thấy được rõ ràng: vô thường là biến đổi bất ngờ và liên tục. Có biến đổi là có khổ. Sống với cái biến đổi thì chúng ta cũng đau khổ theo.
Chân Tâm: Cái Tâm Thường Biết, Không Bị Biến Đổi
Sau khi hiểu rõ tâm giả rồi, bây giờ hãy nói về chân tâm hay là cái tâm thật. Đó là cái tâm thường hằng, không bị biến đổi hay vay mượn từ những nhân duyên ở bên ngoài. Nó luôn sáng suốt và biết rõ tất cả. Hãy lấy ví dụ: khi được mọi người trong đạo trường nêu tên hoan nghênh, nói rằng mình chắc chắn được vãng sinh trong cực lạc, lúc ấy trong lòng khỏi sinh ra cảm giác vui mừng. Nhưng thay vì để cho tâm giả này dao động, chúng ta lập tức niệm “Hít vào A Di Đà Phật, thở ra A Di Đà Phật” và trở về với tâm bình thường an nhiên.
Như vậy, cái tâm thường biết sáng suốt – lúc buồn biết buồn, lúc vui biết vui, biết rõ lúc được khen, lúc bị chê – nhưng vẫn giữ tâm như nhiên bình thường, không dao động, vẫn chính niệm trong danh hiệu Phật. Đây chính là tâm chân thật của mình thường biết sáng suốt. Tất cả các cảnh duyên như thăng trầm, vinh nhục, được mất, khen chê, tốt xấu đến mà chúng ta không bị lung lay dao động, vẫn tĩnh giác, sáng suốt giữ một câu A Di Đà Phật.
Thường giữ được sự an nhiên tĩnh lặng như vậy là thấy được tâm bất biến giữ muôn ngàn biến đổi. Từ đó chúng ta có thể đi sâu vào các tầng thiền định cao hơn và thể nhập tâm mình vào chư Phật, Bồ Tát. Đây là sự khác biệt cơ bản giữa người tu tập nhân thức được chân tâm và người không biết gì về chân tâm.
Hành Trình Nhận Ra Chân Tâm Trong Tu Tập
Việc nhận ra và hằng trú với chân tâm là quá trình dần dần. Ban đầu, khi ta vừa mới tu tập, chúng ta thường hay bị tâm giả lôi cuốn. Những suy nghĩ, những cảm xúc thoáng qua như mây trôi, và chúng ta vô tình bám víu vào chúng. Nhưng khi thường xuyên thực hành thiền định, niệm Phật, hay học hỏi kinh điển, chúng ta sẽ dần dần tỉnh thức hơn.
Chúng ta sẽ nhận ra rằng, khi ngồi thiền, những tâm niệm buồn bã, lo lắng, vui sướng đều là những hiện tượng thoáng qua. Chúng sinh ra rồi biến mất mà không bị ứng xử thì chúng cũng tan biến. Nhưng khi chúng ta bám chặt, suy nghĩ lâu dài về những tâm niệm đó, thì chúng lại sinh ra những cảm xúc, những hành động kế tiếp. Tâm chân thật – cái tâm biết rõ nhưng không bám chặt – đó chính là cái tâm mà mọi Phật Tổ đều hướng dẫn chúng ta tìm thấy.
Theo lời dạy của Đức Phật và các Bồ Tát, tu tập không phải để trốn tránh cảm xúc hay những sự kiện buồn vui trong cuộc sống, mà để phát triển khả năng nhận biết rõ ràng và không bị lôi cuốn bởi chúng. Chúng ta không loại bỏ tâm giả, mà học cách không bị chi phối bởi nó. Đó là sự khác biệt tinh tế nhưng rất quan trọng.
Phân Biệt Ba Loại Tâm: Chân Tâm, Bản Tâm, Đạo Tâm
Trong truyền thống Phật giáo Việt Nam, có ba khái niệm tâm tương đối gần gũi nhưng có ý nghĩa khác nhau:
- Chân tâm: Là tâm thật, bản nguyên, không bị che phủ bởi vô minh hay các tâm niệm giả dối.
- Bản tâm: Là tâm bản lai, tâm nguyên thủy mà mọi chúng sinh đều sở hữu từ vô thủy xa xưa.
- Đạo tâm: Là tâm hướng vào Đạo, tâm quyết tâm tu tập theo Phật pháp để giải thoát.
Ba khái niệm này không hoàn toàn tách rời nhau. Khi một tu sĩ hoặc phật tử có đạo tâm mạnh mẽ, có nghĩa là họ đang sử dụng bản tâm của mình – tâm bản lai – để hướng vào con đường tu tập. Và khi hành trì với quyết tâm, họ sẽ dần dần tiếp xúc với chân tâm – tâm thật của mình.
Áp Dụng Vào Thực Hành Hằng Ngày
Để phân biệt chân tâm và tâm giả trong đời sống hằng ngày, chúng ta có thể thực hành theo cách sau:
-
Quan sát tâm niệm: Mỗi khi sinh ra một cảm xúc hoặc suy nghĩ, hãy tạm dừng một chút. Không phải để bàn luận hay kết án, mà chỉ để quan sát: Cảm xúc này đến từ đâu? Nó thay đổi hay không?
-
Giữ chứng thức: Thực hành giữ chánh niệm, sáng suốt. Khi buồn, biết rõ mình đang buồn nhưng không để cho tâm buồn đó chi phối hành động.
-
Trở về với tâm bình thường: Khi phát hiện mình bị lôi cuốn bởi các tâm giả, hãy trở về với niệm Phật, với hơi thở, hoặc bất kỳ pháp môn tu tập nào mà bạn đã chọn. Đó là cách trở về với chân tâm.
-
Hạnh phúc từ bên trong: Khi chúng ta hằng trú với chân tâm, chúng ta sẽ cảm thấy một hạnh phúc khác – một hạnh phúc không phụ thuộc vào các cảnh duyên bên ngoài. Đó là hạnh phúc thật sự.
Chân tâm không phải là một thứ gì lạ lùng, không phải là thứ chúng ta cần phải tìm kiếm ở nơi xa xôi. Nó luôn ở đây, luôn hiện diện. Chỉ vì chúng ta bị che phủ bởi vô minh, bị lôi cuốn bởi các tâm giả, nên chúng ta không thấy được nó mà thôi. Khi tu tập đúng pháp, chúng ta sẽ dần nhận ra rằng chân tâm của mình – cái tâm bình thường, sáng suốt, không bị biến đổi – nó luôn được bảo vệ bởi từ bi Phật Tổ.
Kết Luận: Chân Tâm Là Nền Tảng Của Tu Tập
Phân biệt chân tâm và tâm giả không phải là một bài toán trí tuệ hay một cuộc tranh luận lý thuyết. Đó là một vấn đề thực tiễn, sống động trong từng giây phút của quá trình tu tập. Khi bạn nhận ra được chân tâm, bạn sẽ hiểu rõ rằng tất cả những khổ đau, những lo lắng, những tranh chấp đều bắt nguồn từ việc bám chặt vào tâm giả.
Từ đó, con đường tu tập trở nên rõ ràng hơn. Không phải để loại bỏ hay chống lại những cảm xúc, mà là để nhận biết rõ chúng, để không bị chi phối bởi chúng, và để hằng trú trong tâm bình thường, sáng suốt. Đây chính là con đường dẫn đến giải thoát khỏi vòng luân hồi, con đường dẫn đến bồng Tây Phương Cực Lạc hay cất Bồ Tát đạo.
Xin chúc bạn trong quá trình tu tập, sớm nhận ra được chân tâm của mình. Khi đã nhận ra, hãy kiên trì giữ gìn nó, không để nó bị che phủ bởi vô minh. Qua đó, hạnh phúc chân thật sẽ không còn là điều xa vời mà là hiện thực hằng ngày của cuộc sống tu tập của bạn.
