Giáo dục không chỉ là quá trình truyền tải kiến thức, mà còn là sự hình thành nhân cách và phát triển tâm linh cho người học. Trong bối cảnh xã hội hiện đại với những áp lực, stress ngày càng tăng, việc tích hợp triết lý Phật giáo vào hệ thống giáo dục đã mang lại những giải pháp thiết thực và hiệu quả ở nhiều quốc gia trên thế giới. Các chương trình đào tạo dựa trên những nguyên lý cốt lõi của Phật pháp—như chính niệm, từ bi, tuệ trí—đang chứng minh rằng giáo dục hiện đại có thể vừa khoa học vừa tinh thần, vừa phát triển trí tuệ vừa nuôi dưỡng tâm hồn.
Chương Trình Rèn Luyện Cân Bằng Cảm Xúc Cho Giáo Viên
Cultivating Emotional Balance (viết tắt là CEB, Rèn Luyện Cân Bằng Cảm Xúc) là một chương trình huấn luyện tâm thức được thiết kế dựa trên kết hợp giữa khoa học tâm thần kinh đương đại và trí tuệ Phật giáo. Chương trình này ra đời từ những cuộc đối thoại hợp tác giữa các nhà khoa học, nhà tâm thần kinh học và triết gia với các vị Lạt ma vào năm 2000.
Paul Ekman, nhà tâm thần kinh học nổi tiếng từ Đại học California, đã đóng góp quan trọng bằng cách chứng minh rằng các cảm xúc không phải là tiêu cực vốn có, mà năng lực của chúng có thể được chuyển hóa bởi các trạng thái cảm xúc tích cực. Alan Wallace, một học giả về tri thức luận và nhà văn đã tu học 14 năm tại tự viện ở Ấn Độ, cùng với các nhà khoa học Marka Greenberg và Richard Davidson từ Đại học Wisconsin Madison, đã cùng nhau thiết kế nên chương trình CEB này.
Các nhà khoa học và nhà Phật giáo hợp tác trong việc phát triển chương trình rèn luyện cảm xúc
Nội dung chương trình CEB hướng tới “rèn luyện các kỹ năng tập trung, cân bằng cảm xúc đồng thời nuôi dưỡng và phát triển bồ đề tâm là từ bi hỷ xả, hướng dẫn, thực hành bồ đề chính niệm về thân, cảm xúc, dòng tâm và các đối tượng bên ngoài”. Những kỹ năng này được kết hợp rèn luyện với lý thuyết, trải nghiệm trong quan niệm về cảm xúc, cách điều phục các cảm xúc như sợ hãi, sân giận, bất mãn, thất vọng, lo âu, hạnh phúc và an lạc.
Tùy điều kiện cụ thể từng nước, từng trường, thời gian, khung chương trình rèn luyện có những điều chỉnh linh hoạt và các kết quả ban đầu được đánh giá rất tích cực. Mindfulness-Based Emotional Balance (MBEB, Chính Niệm Dựa Trên Cân Bằng Cảm Xúc) là chương trình mở rộng mang tính ứng dụng của CEB. Chương trình này tăng thêm phần rèn luyện đối trị các cảm xúc và thực hành tâm tha thứ trong khung rèn luyện giảm thiểu stress.
Triết Lý Phật Giáo Làm Nền Tảng Cho Giáo Dục Hiện Đại
CBE và MBEB được thiết kế hướng tới rèn luyện tâm cho các đối tượng làm việc ở môi trường căng thẳng, áp lực cao trong xã hội như cảnh sát, giáo viên, bác sĩ. Tuy nhiên, giáo viên là đối tượng được ưu tiên hơn các nhóm khác. Nội dung chương trình được ứng dụng trong nhiều trường học cho các thầy cô giáo ở nhiều bang nước Mỹ, Canada, Úc. Các kết quả từ việc áp dụng chương trình cho thấy hiệu quả đáng kể trong việc cải thiện sức khỏe tâm thần và hiệu suất công việc của giáo viên.
Giáo viên áp dụng chính niệm trong lớp học để tạo môi trường học tập tích cực
Đối với CEB, nội dung cốt lõi là thúc đẩy một hệ giá trị tinh thần cao đẹp để mỗi người sống một đời sống thực sự có ý nghĩa. Bốn giá trị là từ, bi, hỷ và xả là nền tảng trong chương trình rèn luyện của CEB. Từ và vô lượng tâm được luận giải và rèn luyện hướng tới mỗi con người luôn biết quan tâm tới giá trị, quyền lợi của người khác, biết quan tâm và đồng cảm với mỗi người và biết hành động bằng lời nói, suy nghĩ là làm lợi ích cho mỗi người.
Hệ thống đánh giá, phản hồi chương trình CEB và CEBTT cũng theo quy trình khá nghiêm ngặt. Người tham gia đào tạo và rèn luyện đều phải có tiêu chí đánh giá rõ ràng và được cấp chứng chỉ. Nhiều trường đại học, trung học cả công và tư thục tại Mỹ, Úc, Canada, Brazil, Mexico, Hong Kong đã lựa chọn chương trình CEB để rèn luyện kỹ năng, phẩm chất cho giáo viên.
Ứng Dụng Quốc Tế Và Những Kết Quả Thực Tiễn
Năm 2010, CEB và CEBTT được đưa vào giảng dạy cho giáo viên lần đầu tiên tại Phuket, Thái Lan. Khóa giảng kéo dài trong 5 tuần với hai phần chính. Phần thứ nhất trong hai tuần rèn luyện các kỹ năng về cảm xúc được thiết kế bởi Paul Ekman và Eve Ekman, và ba tuần tiếp theo tập thiền định, rèn luyện từ vô lượng tâm cùng. CEB và CEBTT cũng được nhiều nhà khoa học, nhà giáo dục trên khắp thế giới trực tiếp tham gia phát triển và giảng dạy như Malcolm Huxter, nhà tâm lý học và một giảng viên đại học ở Úc, nhà tần kinh học Andrea Capellari cũng giảng dạy chương trình này cho giáo viên tại nhiều trường.
Các chuyên gia quốc tế hỗ trợ triển khai chương trình rèn luyện tâm tại các trường học
Cả CBE và CEBTT đều được thiết kế tập trung nuôi dưỡng và phát triển các năng lực của tâm thức cho các giáo viên. Bởi vì giáo viên có vị trí to lớn trong giáo dục, có ảnh hưởng trực tiếp tới học sinh. Như các bộ sách giáo dục cổ điển từng nhấn mạnh: “Sự tiến bộ hay suy đồi của nhân loại một phần lớn tùy thuộc vào những người nắm giữ trách nhiệm giáo dục. Người giáo viên không chỉ truyền lại sự hiểu biết cho học sinh mà còn phải đánh thức sự suy nghĩ của học sinh trước các phẩm tính căn bản của con người, như là lòng từ bi, khả năng tha thứ và tinh thần hợp tác.”
Trong khi các giáo viên là đối tượng có trách nhiệm rèn luyện, đào tạo để “trồng người”, mang lại tri thức, nhân cách cho học sinh thì không có nhiều chương trình hướng dẫn cho giáo viên tập trung vào chính thân tâm mình. Không có nhiều chương trình hướng dẫn giáo viên thấu hiểu thân tâm, các cảm xúc, sự cân bằng thân tâm, sự vận hành của thân tâm và những phẩm chất cao quý vốn có nơi chính mình. CEB và MBEB được đánh giá là những chương trình mang lại cơ hội cho các nhà giáo được kết nối, nuôi dưỡng và giữ vững các mục tiêu giáo dục.
Chính Niệm Và Từ Bi: Chìa Khóa Cho Giáo Viên Hiệu Quả
Nhiều giáo viên rất yêu quý công việc nhưng nhiều người phải từ bỏ hoặc phải chịu những áp lực, stress dẫn tới kết quả giảng dạy hạn chế. Bởi vậy người giáo viên cần biết xây dựng sự tĩnh tại, luôn giữ được mục tiêu, niềm vui khi đứng trên bục giảng, biết cách tương tác với bản thân và người học cũng đồng nghiệp. Họ cần tìm nguồn năng lượng nơi chính mình, để luôn ý thức được ý nghĩa trong công việc và cuộc đời. Họ có thể cảm thấy căng thẳng, khó khăn và rất dễ để lỗi cho bên ngoài, cho môi trường, cho học sinh, cho phụ huynh.
Giáo viên cần biết cách thay đổi những thói quen cũ đó, làm chủ chính mình. Thực hành chính niệm rất cần thiết đối với giáo viên, giúp họ sống và hiện diện trong khoảnh khắc, cho phép họ hiểu rõ ràng những gì mình đang làm, đang nói. Thực hành từ bi tâm rất quan trọng giúp bạn có được sự tương tác tốt với người học.
Rèn luyện lòng nhân nại và tâm tha thứ giúp giáo viên bớt đi những căng thẳng, không hối hận, dễ dàng chia sẻ sự quan tâm tới bản thân và mỗi người. Các thầy cô dễ dàng phản ứng, đối thoại với học sinh, cởi mở, chân thành và sáng tạo hơn. Những xu hướng, thói quen như trách mắng, sân giận, cắn nhắn dần bớt đi và sự quan tâm, chăm sóc và tình thương luôn hiện diện nơi lớp học.
Giáo viên thực hành từ bi tâm giúp tạo môi trường học tập an toàn và hỗ trợ
Điều này giúp giáo viên tìm ra những cách sáng tạo giúp đỡ học sinh nhất là những học sinh cá biệt. Khi đó thầy cô biết thở giãn, an lạc và cũng trở thành người giáo viên biết lắng nghe, biết từ ái, an tâm hơn, biết chăm sóc cho chính mình hơn. Khi giáo viên luôn biết nuôi dưỡng sự tỉnh thức, chính niệm, các phẩm chất thiện lành nơi mình, họ dễ dàng chia sẻ, phục vụ sự nghiệp giáo dục. CEB giúp giáo viên, nhà quản lý giáo dục một nền tảng chính niệm. Khi ấy giáo viên có đỉnh tâm, biết nuôi dưỡng các phẩm chất thiện nơi mình trong giảng dạy.
Khi đã thuần thục các kỹ năng thấu hiểu, điều phục các phiền não, nuôi dưỡng các trạng thái tâm tích cực như tri ân, lòng tốt, niềm vui, từ bi giúp sẽ giáo viên chính niệm trong giao tiếp, tương tác, truyền đạt ý tưởng, tri thức. Giáo viên biết lắng nghe không bị ảnh hưởng bởi môi trường bên ngoài hay những tư tưởng, những dòng suy nghĩ khác liên tục hiện khởi, biết thuyết trình chính niệm mà không tạo nên những bạo lực về ngôn từ giữa mình và học trò bởi vì đã biết đỉnh tâm, biết quan sát và điều phục những phiền não nếu chúng hiện khởi.
Chương Trình Rèn Luyện Chính Niệm Cho Học Sinh
Mindful Self-Compassion Training Program (MSC, Rèn Luyện Chính Niệm Và Từ Bi) là một chương trình rèn luyện tâm được thiết kế dựa trên tri thức khoa học thần kinh về cảm xúc và các pháp tu trì rèn luyện từ vô lượng tâm trong Phật giáo. MSC hướng dẫn người thực hành 8 tuần liên tục, ít nhất 40 phút mỗi ngày. Mỗi nhóm thực hành 10 tới 25 thành viên, giáo viên phải là người có kinh nghiệm hành thiền ít nhất 5 năm, từng tham dự khóa học MSC, theo tiêu chuẩn hết sức nghiêm ngặt.
“MSC tập trung vào tám độ mục: Khám phá từ bi với bản thân; thực hành chính niệm, thực hành từ bi tâm; lắng nghe tiếng nói từ bi nơi bản thân; sống sâu sắc, điều phục các cảm xúc; chuyển hóa mỗi quan hệ và hòa nhập đời sống.”
MSC được ứng dụng và giảng dạy trong nhiều lĩnh vực như quản trị doanh nghiệp, giới luật sư, giáo viên. Chương trình học khoảng 6 tới 12 tuần hoặc được tích hợp vào chương trình học tại các trường. Tại các trường học ở bang New South Wales, Úc, chương trình ứng dụng MSC được thiết kế cho học sinh trung học tuổi từ 16 tới 17. Năm 2014 tư liệu chương trình được dịch sang tiếng Slovene, để ứng dụng vào hai trường trung học ở nước này.
Chương trình gồm 21 giờ với một nửa thời gian học là lý thuyết, một nửa thực hành. Học sinh được đưa các chỉ dẫn, khuyến khích hành thiền hàng ngày và tương tác cùng nhau. Nội dung chương trình bao gồm: thứ nhất, thuyết trình, thảo luận về thiền Phật giáo và các chủ đề liên quan như đạo đức, chính niệm, khái niệm, thực hành và được hiểu trong bối cảnh giáo dục thế tục.
Học sinh thực hành thiền định giúp cải thiện khả năng tập trung và điều chỉnh cảm xúc
Người học được cung cấp một khung lý thuyết chung. Thứ hai, giới thiệu một số thuật ngữ căn bản, và mô tả dòng tâm thức con người, tâm lý, tạo tiền độ cho sự suy tư, quán tưởng của người tham gia. Đây là nền tảng để mỗi người có thể tự quan sát, nhận diện các cảm xúc thông qua các phương pháp định tâm, quán sát. Giới thiệu về đạo đức, vô ngã, từ bi và tính không trong mỗi quan hệ với các tiến trình này.
Cuối cùng, giúp học sinh làm quen với các phương pháp thiền Phật giáo như chính niệm, từ bi. Các phương pháp chủ yếu như thiền về thân, tập trung vào hơi thở, các tư thế và chuyển động của thân, tiếp tới thiền về tâm, các cảm xúc và tư tưởng. Học sinh được khuyến khích tự suy tư thảo luận, thực hành, quan sát các cảm xúc như tham, sân giận, lo lắng, bồn chồn, mệt mỏi, căng thẳng v.v. bên cạnh đó thiền từ bi tâm được giới thiệu ngay từ đầu, hướng tới không chỉ quan sát mà còn suy tư sâu về các trải nghiệm của thân tâm.
Kết Quả Thực Tiễn Từ Ứng Dụng Chương Trình
Chương trình học này cũng thiết kế để có những tổng kết, phản hồi kết quả từ học sinh, như: ảnh hưởng của căng thẳng, stress, xử lý ra sao, các cách giải quyết xung đột thế nào. Kết quả cho thấy nhiều học sinh đã biết kiểm soát stress ở trường, ở nhà, giúp họ tập trung vào việc học tập, có kỷ luật tự thân và tâm tình hơn.
“Phần đa học sinh thích chọn phần phương pháp thở và thiền từ bi tâm trên lớp học và trong đời sống, đặc biệt giúp cải thiện quan hệ của mình với gia đình, thầy cô giáo và bạn bè, tránh những xung đột không cần thiết. Chính niệm được xem là phương pháp cần thiết khi các trạng thái tinh thần tiêu cực xuất hiện, thường các học sinh tập chính niệm hơi thở khi cảm thấy stress, trong khi từ bi tâm được sử dụng khi có những xung đột nảy sinh.”
Nhiều học sinh cũng phản hồi rằng, thiền từ bi tâm là phương pháp hiệu quả trước khi ngủ, giúp mình, chấm dứt những tình huống căng thẳng. Đa số học sinh thể hiện mong muốn tiếp tục hành thiền vì các em trải nghiệm nhiều lợi ích, đặc biệt giúp các em cảm thấy an toàn, biết tự mình kiểm soát hơn các cảm xúc.
Chính niệm cũng giúp các học sinh cải thiện trí nhớ, kỹ năng tự chủ học tập, thiền về hơi thở giúp học sinh tập trung hơn, bớt lo lắng, suy nghĩ lãng xăng bên ngoài yêu cầu bài học. Nội dung chương trình cũng giúp các học sinh thấu hiểu hơn về các cách tiếp cận với đời sống bởi vì rất ít nội dung học ở học đường cho các em tìm hiểu về bản thân mình, các quy luật đời sống, về bản chất khổ đau, hạnh phúc và cách thức nuôi dưỡng những phẩm chất này.
Tích Hợp Triết Lý Phật Giáo Vào Giáo Dục: Xu Hướng Toàn Cầu
Tích hợp các nội dung dạy chính niệm, các giá trị đạo đức, từ bi, trí tuệ của Phật giáo vào học đường là một xu thế và hiện thực to lớn mang lại nhiều lợi lạc đang diễn ra trên thế giới hiện nay. Triết lý Phật giáo được giảng dạy nơi học đường cho giáo viên, học sinh mang lại một hướng đi mới cho thời đại, hóa giải những thách thức về bạo lực, hận thù, bất an. Những triết lý, phương pháp rèn luyện từ bi tâm nơi học đường, chính niệm, cân bằng và chuyển hóa cảm xúc đang mang lại niềm an lạc, hạnh phúc cho nhiều thầy cô giáo, học sinh trên thế giới.
Trước nhiều hạn chế, yếu kém của nền giáo dục Việt Nam như hạn chế, lạc hậu về chương trình dạy, tính trung thực nơi học đường, bạo lực học đường, những tiêu cực trong thi cử, thị đua danh, đặt nặng thành tích học tập v.v., hy vọng các vị Tăng, Ni, các học giả, nhà quản lý, nhà khoa học có thể cùng chung tay khai thác những tri thức, phương pháp quý báu trong giáo pháp đạo Phật để cải thiện nền giáo dục nước nhà.
Một trong những bài học rất thiết thực khi tìm hiểu các chương trình rèn luyện tâm thức trên thế giới là cần có sự đối thoại giữa Tăng, Ni, các học giả, nhà nghiên cứu để xây dựng các chương trình giáo dục phù hợp. Giáo dục Phật giáo không chỉ là truyền tải kiến thức mà còn là sự tu tập, rèn luyện tâm cho cả giáo viên lẫn học sinh, hướng tới xây dựng xã hội hòa bình, nhân ái và có lòng từ bi cho tất cả mọi người.
