Mỗi năm mùa Phật Đản, các Phật tử vào chùa chiêm bái lễ Phật một nghi thức trang nghiêm. Khi nhìn thấy tượng Phật sơ sinh đặt trong Thánh Đường, nhiều người nghe câu tuyên ngôn truyền thống: “Thiên thượng thiên hạ duy ngã độc tôn” – một câu kệ ngắn gọn nhưng chứa đầy ý nghĩa sâu sắc về bản chất giáo lý Phật Giáo. Tuy nhiên, khi tìm hiểu thêm, các Phật tử thường nhận được những lời giải thích khác nhau từ các vị Thầy và từ những phương sách khác nhau. Câu hỏi đặt ra là: tuyên ngôn này có nguồn gốc từ đâu, và thực sự nó mang ý nghĩa gì trong lịch sử Phật giáo cũng như trong đời sống tu tập của chúng ta hôm nay?
Nguồn Gốc Tuyên Ngôn Từ Các Kinh Điển
Câu tuyên ngôn “Thiên thượng thiên hạ duy ngã độc tôn” không phải do ai sáng tác, mà được ghi chép lại từ chính lời Phật Thích Ca Mâu Ni nói khi Ngài vừa chào đời. Theo các kinh điển Hán tạng được lưu truyền từ thời xưa, khi Phật Đản sanh, Thế Tôn bước đi bảy bước, ngoảnh mặt nhìn sâu phương trời, bước cuối cùng dừng lại, tay chỉ lên trời tay chỉ xuống đất, đồng thời phát biểu tuyên ngôn thiêng liêng này. Sự kiện này được coi là một thời khắc lịch sử có tính biểu tượng sâu xa trong Phật giáo.
Kinh Trường A Hàm I ghi lại rõ ràng: “Thiên thượng thiên hạ duy ngã độc tôn. Duy ngã vi tôn, yếu độ chúng sanh, sanh lão bệnh tử.” Kinh Tu Hành Bản Khởi cũng thuật lại với nội dung tương tự: “Thiên thượng thiên hạ duy ngã độc tôn. Tam giới vi khổ, ngã đương an chỉ.” Ngoài ra, Kinh Thái Tử Thủy Ứng Bản Khởi, Kinh Phú Diều, Kinh Dĩ Xuất Bộ Tát Bản Khởi và nhiều kinh điển khác đều có ghi chép về câu tuyên ngôn này với những biến thể nhỏ.
Hình ảnh Phật Đản sanh với tuyên ngôn Thiên thượng thiên hạ duy ngã độc tôn
Điều đáng chú ý là mặc dù các kinh điển có những khác biệt nhỏ ở phần kết thúc của tuyên ngôn, nhưng phần đầu “Thiên thượng thiên hạ duy ngã độc tôn” lại thống nhất hoàn toàn. Kinh Quá Khứ Hiện Tại Nhân Quả nói: “Ngã ư nhất thiết thiên nhân chi trung tôi tôn tôi thắng. Vô lượng sanh tự ư kim tận hựu.” Kinh Phật Bản Hạ Hành Tập khẳng định: “Thế gian chi trung, ngã vi tôi thượng. Ngã tùng kim nhất, sanh phần dĩ tận.” Những ghi chép này chứng tỏ rằng tuyên ngôn không phải bịa đặt, mà là một sự kiện lịch sử được các kinh điển Phật giáo khác nhau công nhận.
Phân Tích Ý Nghĩa Nhiều Chiều
Câu tuyên ngôn “Thiên thượng thiên hạ duy ngã độc tôn” thường được hiểu theo hai phương diện chính, mỗi phương diện mở ra một cánh cửa hiểu biết khác nhau về giáo lý Phật Giáo.
Khía cạnh thứ nhất: Xác chứng Quả Vị Giác Ngộ
Từ một góc độ, câu tuyên ngôn này là sự khẳng định và xác chứng một sự thật tuyệt đối. Phật Thích Ca Mâu Ni, sau khi thành đạo dưới cây Bồ Đề, đã chứng được trí tuệ vô ngã – tức là trí tuệ nhận thức rằng, không có một cái “tôi” tự tại, độc lập, bất biến. Khi tuyên bố “duy ngã độc tôn”, Ngài không phải đang khẳng định về một cái “tôi” hay “ngã” nào có thực, mà là một cách diễn đạt về sự độc nhất vô nhị của vị Như Lai đã chứng đắc Quả vị Phật.
Kinh Tăng Chi Bộ I, pháp 1 rõ ràng nói: “Một người, này các Tỳ kheo, khi xuất hiện ở đời là xuất hiện một người, không hai, không có đồng bạn, không có so sánh, không có tương tự, không có đối pháp, không có người ngang bằng, không có đất ngang bằng, bậc tôi thượng giữa các loại hai chân. Một người ấy là ai? Chính là Như Lai, bậc A-la-hán, Chính Đẳng Giác.” Điều này cho thấy “tôi tôn” hay “độc tôn” ở đây không phải là một sự tự cao, tự đại, mà là sự khẳng định về một vị thế độc nhất vô nhị, về tính chất Phật duy nhất trong vũ trụ.
Tuyên ngôn này còn mang ý nghĩa về sự vô so sánh của Quả vị Phật. Không có ai có thể sánh được với Thế Tôn trong trí tuệ, đạo đức và khả năng cứu độ chúng sinh. Đây là một xác chứng, một công bố rõ ràng về tính chất độc nhất của Đạo Phật, của Phật pháp, của vị thầy tối cao mà chúng ta đang tìm tòi trong Phật giáo.
Khía cạnh thứ hai: Khám Phá Bản Chất Tự Ngã
Ngoài ra, tuyên ngôn này cũng biểu hiện một khám phá toàn triệt về bản chất của tự ngã (ego). Đây là một góc độ khác, liên quan trực tiếp đến việc giải thoát của chúng ta.
Vì bị trói buộc bởi tự ngã, vì bị lầm tưởng và sai khiến bởi chúng, nên chúng sinh mãi chìm đắm trong luân hồi. Kiếp lâu lâu, chúng sinh vẫn bị cây nấm (tham ái) quấn lấy, chạy theo những cách tìm kiếm sự vui thích nhất thời. Những người này, mặc dù có rất nhiều đời đi tu học, nhưng vì chưa khám phá được bản chất của tự ngã nên vẫn không thoát khỏi luân hồi.
Khi Thích Ca Mâu Ni thành Phật, Ngài đã phát hiện ra rằng: “Ta đã lang thang trong luân hồi qua bao kiếp sống, tìm mãi không gặp kẻ làm nhà. Nhưng nay ta đã gặp rồi, người không thể làm nhà được nữa. Cột đỡ, đòn tay, xà nhà của kẻ làm nhà đã tan vỡ rồi. Tâm chúng sinh được an lạc.” Sự khám phá này là về việc phá tan các cây cột của tự ngã, các cách tổ chức tâm thức quanh cái “ta”, cái “tôi” giả dối này.
Tuyên ngôn “thiên thượng thiên hạ duy ngã độc tôn” khi được xem xét từ góc độ này, không phải nói về sự tự cao tự đại, mà là một biểu hiện của sự khám phá triệt để về tự ngã – điều này là cơ sở để Phật sau đó có thể dạy chúng sinh cách khám phá và giải thoát từ những ảo tưởng này.
Hàm Ý Bi Vô Lượng Của Tuyên Ngôn
Nhiều người khi nghe câu “duy ngã độc tôn” có thể hiểu lầm rằng Phật đang khẳng định sự tự cao, sự ích kỷ. Tuy nhiên, những người hiểu sâu giáo lý đều biết rằng, ngay sau khi tuyên bố này, Phật tướng liên tiếp phát biểu ý định của Ngài: “Duy ngã vi tôn, yếu độ chúng sanh, sanh lão bệnh tử.” Nội dung này có thể dịch là: “Chính vì tôi là Phật, là người đã giác ngộ, nên tôi sẽ độ những chúng sinh khỏi sanh lão bệnh chết.”
Đây là sự chuyển đổi từ một khẳng định về bản thân (xác chứng Quả vị) sang một ý định lợi tha, hay nói cách khác, là sự kết nối giữa tự giác và độ tha. Nếu chỉ có tự giác mà không có độ tha, thì đó chưa phải là Phật. Ngài tuyên bố mình là độc tôn để làm gì? Chính là để độ tất cả chúng sinh. Vì vậy, tuyên ngôn “duy ngã độc tôn” không hề mang ý của tự tôn, cao hạ, mà thực chất là biểu hiện của bi vô lượng – một tấm lòng muốn giúp đỡ, cứu độ toàn thể chúng sinh khỏi khổ đau.
Ứng Dụng Trong Tu Tập Hiện Đại
Với hiểu biết này, câu tuyên ngôn “thiên thượng thiên hạ duy ngã độc tôn” có những ứng dụng thực tế quan trọng cho Phật tử tu tập ngày nay. Trước hết, tuyên ngôn này nhắc nhở chúng ta về sự độc nhất vô nhị của Phật pháp, của đường tu học Phật. Không có giáo pháp nào khác trên đời có thể so sánh được với Phật pháp trong khả năng giúp chúng ta giải thoát khỏi khổ đau. Vì thế, nếu chúng ta đã gặp được Phật pháp, chúng ta nên trân trọng và tin tưởng vào giáo lý này.
Thứ hai, tuyên ngôn này là một lời khuyến khích cho chúng ta khám phá bản chất của tâm mình. Mỗi người trong chúng ta đều có khả năng giác ngộ như Phật Thích Ca, miễn là chúng ta đủ quyết tâm loại bỏ những ảo tưởng, những chấp ngã, và tu tập một cách chân chính. Điều này không có nghĩa là chúng ta nên tự cao, tự đại, mà là chúng ta nên tin tưởng vào khả năng tu tập của chính mình, vào khả năng vượt qua những thiên lạc của tâm mình.
Thứ ba, tuyên ngôn này là sự khích lệ chúng ta tu học vì lợi ích của chúng sinh. Phật đã chứng được Quả vị tôi tôn thì Phật liền muốn độ chúng sinh. Tương tự, khi chúng ta tu học và phát triển được những phẩm chất tốt đẹp, chúng ta cũng nên sử dụng những phẩm chất này để giúp đỡ người khác, để góp phần vào việc hình thành một xã hội bình yên và hài hòa hơn.
Kết Luận: Tôn Kính Phật Pháp, Tin Tưởng Tu Tập
Câu tuyên ngôn “Thiên thượng thiên hạ duy ngã độc tôn” của Phật Đản sanh không phải là một biểu hiện của sự tự cao hay ích kỷ, mà là sự xác chứng vị trí độc nhất vô nhị của Phật, là khám phá triệt để về bản chất tự ngã, và là biểu hiện của lòng bi vô lượng hướng tới việc cứu độ chúng sinh. Những kinh điển khác nhau trong Phật giáo, mặc dù có sự khác biệt nhỏ về lời diễn đạt, nhưng đều thống nhất trong tinh thần của tuyên ngôn này.
Khi tu tập Phật pháp, chúng ta cần hiểu sâu sắc ý nghĩa này, để có thể phát triển đức tin chân thật vào Phật pháp, tin tưởng vào khả năng tu tập của chính mình, và cuối cùng, hướng những nỗ lực của mình vào việc cứu độ và giúp đỡ tất cả chúng sinh. Đây chính là tinh thần Phật giáo, và đây cũng là con đường dẫn tới sự giải thoát và bình an cho tất cả mọi người.
