Có rất nhiều người thường nói: “Tôi không cần tụng kinh niệm Phật, chỉ cần tu tâm thôi!” Nhưng khi bị hỏi “Tu tâm là gì?”, họ lại ngập ngừng, không biết giải thích sao. Điều này cho thấy, chúng ta chỉ biết nói mà chưa thực sự hiểu. Để có một con đường tu tập vững chắc, chúng ta cần phải suy gẫm sâu sắc về ý nghĩa thật sự của tu tâm.
Tâm Là Gốc Của Mọi Nghiệp
Suy xét kỹ lưỡng, tất cả những tội lỗi, lỗi lầm của con người đều phát xuất từ tâm. Tâm không phải là một bộ phận vật chất mà là nguồn gốc của mọi hành động, ngôn ngữ, và tư tưởng. Nếu tâm thích trộm cắp, lỗi lạc sẽ phát sinh. Nếu tâm nóng giận, sự chửi rủa sẽ xuất hiện. Nếu tâm tham lam, những sự tranh giành sẽ xảy ra. Vì vậy, nếu chỉ áp dụng các tu hành khổ hạnh trên cơ thể mà không tu tâm từ gốc rễ thì làm sao có thể thanh sạch tội lỗi được?
Ví dụ điển hình nhất là câu chuyện về vị sa-môn và gia chủ tại xứ Kosala xưa. Vị sa-môn tin rằng vì có thân xác nên có tội lỗi. Muốn thanh sạch tội, anh ta quyết định sử dụng năm lò lửa để thiêu đốt cơ thể, tự gây thương tích cho mình trong hy vọng tiêu diệt nghiệp chướng. Sau nhiều năm, anh ta xương xẩu, da sần sùi, trông giống như cây cải nó nứa. Người dân gọi anh ta là “La Hạt Chích” vì bề ngoài thảm thương như vậy.
Một nữ ni chứng kiến cảnh tượng này liền cảm thương, nói: “Cái đáng thiêu là tâm anh không thiêu, lại đi thiêu cái không đáng thiêu, sao lại si mê vậy?” Nói cách khác, cái đáng tiêu diệt là tâm nóng giận, tâm tham, tâm si, chứ không phải là thân xác. Khi nghe những lời này, lò lửa buồn trong tâm vị sa-môn bùng lên giận dữ, hỏi: “Ai nói cái đáng thiêu là cái gì?”
Nữ ni đáp: “Cái đáng thiêu chính là cái tâm nóng giận của anh đó.”
Câu chuyện này dạy chúng ta rằng: gốc rễ của tội lỗi nằm trong tâm, không nằm ở thân thể. Nếu tâm không được thanh sạch mà chỉ tập trung vào việc khổ hạnh thân xác, thì dù có tu lâu, lỗi lạc cũng vẫn còn. Giống như chiếc xe không đi được, thì đánh trâu chứ không phải đánh chiếc xe. Tương tự, phải tu tâm từ gốc rễ thì mới có thể thực sự sạch tội lỗi.
Sự Quan Trọng Của Sự Hiểu Biết Đúng Đắn
Một vị tăng sĩ đang tư duy, soi lại bản thân trong thiền định để tu tâm từ gốc
Nhiều khi, chúng ta không thấu suốt được bản chất sự việc. Khi nghe nói hoặc thấy người khác làm một cách nào đó, chúng ta liền bắt chước theo. Vì vậy, có không ít trường hợp người dùng công tu khổ hạnh rất công phu, nhưng không đúng phương pháp nên tu lâu mà vẫn không thanh sạch tội lỗi.
Xưa kia, có một vị sa-môn muốn sạch một vài tội lỗi nên đến nhà một gia chủ để khất thực. Khi gặp lúc chủ nhà đi vắng, vợ ông chủ bắt gặp vị sa-môn dương dáng nham hiểm liền ghét bỏ, chửi rủa: “Ông dù có ốm yếu đến nơi chết cũng tôi không cho thức ăn. Mà ông còn mạnh khỏe như vậy xin ăn cái gì?”
Vỡi chỉ cần nói dứt lời, vị sa-môn liền dùng thần thông cướp mất sinh mệnh ngay tức khắc tại chỗ. Vợ ông chủ hoảng sợ bỏ chạy la hét.
Sau đó, vị sa-môn biến thành pha lê bó che toàn thân, ngồi cách xa. Khi chủ nhà về, vợ kể lại sự tình, anh ta liền cầm cung tên, xác định giết vị sa-môn. Thấy anh ta đến, vị sa-môn hỏi từ xa: “Ông muốn làm gì?” Anh ta nói: “Tôi muốn giết anh!”
Vị sa-môn nói: “Ông hãy buông cung tên xuống.”
Anh ta buông cung tên, nhưng vị sa-môn vẫn không mở cửa. Anh ta lại hỏi thì được biết câu chuyện thực tế. Vị sa-môn nói: “Tôi muốn ông buông dao kiếm Ác tâm của ông, chứ không phải buông dao, tên ở ngoài tay.”
Câu chuyện này giáo huấn chúng ta rằng: dao, kiếm ác tâm mới là nguy hiểm nhất. Dao, kiếm ở bên ngoài có thể không sử dụng được, nhưng dao, kiếm trong tâm lại luôn sẵn sàng gây hại. Vì vậy, tu tâm phải bắt đầu từ việc kiểm soát những suy nghĩ sai lầm, những ý định xấu xa trong tâm.
Phân Biệt Hai Loại Sự Hiểu Biết
Một người đang ngồi thiền, nhìn vào trong lòng để nhận diện những thành kiến và sự hiểu biết sai lầm
Tâm là sự hiểu biết, sự nhận thức. Chính từ cái hiểu biết này mà sinh ra những nghiệp lành, nghiệp dữ, và cả những nghiệp vô lậu xuất thế gian. Ví dụ, khi nhìn thấy sắc đẹp mà có tâm tham muốn, chúng ta sẽ sanh tâm tham ái hoặc tranh đoạt. Khi nhìn người ích lợi cho mình, chúng ta có tâm yêu thích, còn nhìn người có hại cho mình thì có tâm ghét bỏ.
Tuy nhiên, không phải tất cả những cái hiểu biết đều bình đẳng. Có cái hiểu biết đầy tính chất phiền não, mê muội, ràng buộc bởi những thành kiến và sắc thái của tâm bốn uế. Có cái hiểu biết thanh tịnh, sáng suốt, không mang bản chất tội lỗi.
Cái hiểu biết bị phiền não là những suy nghĩ theo duyên, theo cảnh, mang tính phân别hơ thua, yêu ghét. Cái hiểu biết như thế vẫn còn chứa đựng tính chất si mê, tham lam, giận dữ. Đó gọi là cái hiểu biết phiền não, vô minh. Bởi tâm hiểu biết những cái này, cái kia, cái khác, nhưng chỉ hiểu biết xoay quanh cái tôi, cái ngã hữu dạo, nên từ đó sinh ra bao nhiêu thứ nghiệp tranh đấu gây đau khổ cho nhau.
Còn cái hiểu biết giác ngộ là hiểu biết quên duyên, hiểu biết mới mẻ, tinh khôi, không có niệm, không mang màu sắc của tội lỗi. Đó là cái hiểu biết thanh tịnh, sáng suốt, mới thực sự là cái hiểu biết giải thoát khổ đau. Tu tâm phải khéo tu ngay cái hiểu biết này.
Soi Lại Bản Thân, Không Nhìn Ra Ngoài
Khi hiểu được tâm là cái sự biết trong sáng như trên đã nêu, điểm quan trọng tiếp theo là cái hiểu biết đó nằm ngay tại chỗ của chính mình. Người khéo tu tâm phải thường xuyên soi lại bản thân hơn là nhìn ra bên ngoài. Bởi tu tâm mà!
Nếu tu tâm mà cứ lo nhìn bên ngoài, lo nhìn người này, người kia, thì đó không phải tu tâm đúng. Chúng ta phải khéo thấy lại chính mình. Có thấy lại chính mình thì mới biết sai để sửa, mới thực tỉnh giác.
Nếu không khéo soi lại chính mình thì không thấy được tâm. Tâm của mình không chịu thấy lại mà cứ lo thấy bên ngoài. Nếu chỉ thấy người bên ngoài thì làm sao sửa lỗi, làm sao tỉnh giác được!
Chính vì vậy, người tu tâm cần phải luôn luôn tỉnh thức, quan sát tâm mình với sự trung thực và khiêm tốn. Chỉ khi biết rõ tâm của mình là gì, tâm có những nghiêng về tham, sân, si hay không, mới có thể biết được cách tu tập phù hợp. Đó chính là ý nghĩa thực sự của tu tâm trong Phật giáo.
Ứng Dụng Tu Tâm Vào Đời Sống Hàng Ngày
Tu tâm không phải là việc tách biệt với đời sống thường nhật. Nó là việc mang tâm thanh tịnh, tâm từ bi, tâm vô tham vào từng hành động, lời nói, và suy nghĩ của chúng ta hàng ngày.
Khi gặp một tình huống khiến tâm giận dữ, thay vì bùng nổ, hãy dừng lại và soi lại tâm. Hỏi bản thân: tại sao tôi giận? Nguồn gốc của sự giận này là gì? Nó có thực sự xứng đáng không? Qua việc soi lại như thế, lò lửa giận sẽ dần lắng xuống.
Khi gặp cơ hội lợi ích, thay vì buông thả sự tham muốn, hãy soi lại tâm. Nhận diện cái tâm tham lam, cái tâm muốn chiếm hữu. Với sự nhận thức rõ ràng này, tâm sẽ dần trở nên thong thả, quên duyên, không bị ràng buộc bởi những cảm xúc và sắc thái.
Kết Luận: Bắt Đầu Tu Tâm Từ Hôm Nay
Tu tâm là phương pháp tu căn bản nhất trong Phật giáo. Đó không phải một việc phức tạp hay cao siêu nằm ở chỗ xa xôi mà nằm ngay trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta.
Bắt đầu bằng việc soi lại bản thân, nhận diện những suy nghĩ, ý chí sai lầm trong tâm. Từ đó, luyện tập thay đổi từng chút một, kéo dài theo thời gian. Đó chính là tu tâm thực sự. Không cần đợi cho đến khi nào, hãy bắt đầu hôm nay, từ lúc này, từ nơi này. Bởi tu tâm là con đường dẫn đến giác ngộ, dẫn đến sự giải thoát khỏi đau khổ, đó cũng chính là tinh hoa của giáo lý Phật đà dạy cho chúng ta.
