Ni sư Ayya Khema từng nói rằng trước tiên chúng ta phải làm sạch tâm thần. Nhưng không thể có tâm thanh tịnh nếu thân thể ô uế, vì thế chúng ta cũng cần tẩy rửa các thứ tạp uế đã chất chứa trên thân thể từ lâu. Hình ảnh này giống như một ngôi nhà đã được sử dụng hai, ba mươi năm mà không bao giờ dọn dẹp. Thức ăn thừa thãi, quần áo bẩn thỉu, rác rưởi đã chất đầy khắp nơi. Sống giữa đống rác như vậy thật khó chịu, nhưng người chủ sống đó lâu nên cũng không còn bận tâm. Cho đến một ngày, có bạn ghé qua nói “Sao bạn không dọn nhà mình cho sạch sẽ?”. Rồi hai người bạn bắt tay vào dọn dẹp một góc nhà. Sau đó, người chủ bắt đầu thấy sống ở góc phòng sạch sẽ dễ chịu hơn. Nên dọn dẹp cả căn nhà, người chủ bây giờ có thể ngắm quang cảnh bên ngoài, có đủ chỗ đi qua lại trong nhà. Khi chỗ ở đã trở nên thoáng mái dễ chịu, người chủ mới có thể quay về chủ trương đến nơi tâm mình.
Căn nhà đó chính là thân chúng ta. Bất kỳ chúng ta đi đâu—từ thành phố này đến xứ sở kia, từ chỗ trở này đến nơi ở khác—ta cũng kéo theo thân này cùng khắp cho đến ngày nó rồi rã, hư hoại, chỉ còn là một đống xương, một nhóm cát bụi. Nhưng còn chưa tới ngày ấy, ta còn phải mang thân này. Còn phải sống, ta còn cần phải dọn dẹp cho “căn nhà” này được thông thoáng, sạch sẽ, dễ chịu.
Các phần ứng tâm lý chất chứa bên trong lâu ngày đã che mắt tâm ta. Tâm đã dung chứa chúng thì chính tâm cũng phải tháo gỡ chúng. Trong Thiền, điều này đồng nghĩa với “nhận biết các cảm thọ, nhưng không phản ứng, rồi buông bỏ”. Bản chất của Thiền là không phản ứng. Đặc tính quan trọng đó giúp ta tìm được sự an lạc, quân bình trong tâm hồn, vì các phản ứng giống như sự chuyển động của các làn sóng phủ chúng ta, làm ta mê mồi không thấy lối ra. Và chúng ta tiếp tục u mê. Chúng ta có thể nghe, chúng ta có thể cảm thấy, nhưng không thể nhìn thấy “nội tâm” của ta. Nội tâm đó đã bị che phủ bởi các hành động, những phản ứng tình cảm của chúng ta.
Thiền định giúp tâm trở nên minh mẫn, thanh tịnh để nhìn rõ bản chất của hiện tượng
Nhận Biết Tính Vô Thường Thông Qua Thiền Tập
Với chút ít kinh nghiệm tu tập thiền, ta có thể dễ dàng nhận ra được tính vô thường của cảm thọ, đồng thời ta cũng nhận ra được tính vô thường của bản thân.
Khi các vọng tưởng khởi lên trong lúc tọa thiền, ta chỉ cần biết chúng dấy khởi, mà không cần có phản ứng. Và ta cũng chỉ cần làm có thế. Thái độ không phản ứng này cũng có thể được mang áp dụng vào đời sống hằng ngày của ta. Cảm thọ nào dấy lên, ta chỉ cần nhận biết nó đến, rồi để nó đi. Nếu chúng ta có thể quán tưởng được như thế lúc ngồi thiền, là ta đã học được một trong những bài học quan trọng nhất trong việc tự giải thoát mình.
Thật sai lầm nếu nghĩ rằng vì chúng ta đang sống, tức nhiên ta phải biết nghệ thuật sống. Đó là một nghịch lý khác của cuộc đời. Sống là một nghệ thuật. Ai trong chúng ta chưa từng vấp ngã một, đôi lần trong đời. Ta gọi đó là thảm kịch, bất hạnh “của tôi”. Thật ra đó chỉ là một nghệ thuật sống chưa được hoàn hảo.
Quá trình tu tập thiền giúp chúng ta quan sát những thay đổi liên tục trong tâm ý
Trực Tiếp Kinh Nghiệm Tính Vô Thường
Đặc tính thứ ba, những không kém phần quan trọng của việc tu thiền là ta có thể kinh nghiệm được tính cách vô thường của sự vật. Trừ khi tự chúng ta kinh nghiệm được điều đó, nếu không tính cách vô thường của sự vật cũng chỉ là những lời nói vô nghĩa. Và lời nói không giúp chúng ta giải thoát được. Phải tự chứng nghiệm. Con đường Đức Phật chỉ cho chúng ta là con đường nhằm đưa đến giải thoát—một sự tự do hoàn toàn, tuyệt đối, và điều đó mỗi người phải tự chứng nghiệm lấy.
Khi tham thiền, hãy kinh nghiệm sự vô thường trực tiếp qua việc chú tâm vào hơi thở, ta biết rằng một hơi thở vừa vào, lại một hơi thở ra. Hơi thở trước không giống hơi thở sau. Cảm thọ này dấy lên, rồi qua đi. Tiếp theo một cảm thọ khác lại đến. Rồi nơi nơi các cảm thọ khác dấy lên, cuối cùng không còn gì nữa. Một cảm giác đau ở chân, ta trở mình, cảm giác đau biến mất. Cảm thọ đến, rồi cảm thọ đi.
Với chút ít kinh nghiệm tu tập thiền, ta có thể dễ dàng nhận ra được tính vô thường của cảm thọ, đồng thời ta cũng nhận ra được tính vô thường của bản thân. Ai cũng biết thế. Người có hiểu biết đều biết rằng thân của ta, của tất cả mọi người đều vô thường, hoại diệt. Nhưng tất cả chúng ta đều sống như thể ta sẽ không bao giờ mất, ta đau khổ, khóc than khi thân này bị hủy hoại theo luật tự nhiên, như thể đó là việc ta không bao giờ nghĩ tới.
Thiền định giúp hiểu sâu sắc tính vô thường của các hiện tượng trong cơ thể
Suy Ngẫm Về Cách Mạng Bên Trong
Chính tâm ta cảm nhận được điều đó, bên trong cơ thể ta, vậy thì tâm phải đứng ngoài mới nhìn thấy được, vậy là làm sao nói được ta là một khối rắn chắc. Tâm có thể nói rằng: “Nếu luôn luôn có sự chuyển động đổi bên trong ta, vậy thì cái “tôi” ở đâu?” Tất cả các cảm giác luôn thay đổi. Phút trước có, phút sau không. Cơ thể luôn biến đổi. Không có gì để “tôi” bám víu vào. Tư tưởng luôn thay đổi, vậy “tôi” ở đâu? Nhưng dĩ nhiên là con người chạy tìm một hình ảnh tưởng tượng để ẩn trốn vào như là một con người siêu phàm (higher self), một tâm linh, một linh hồn, v.v… Nhưng xét kỹ ra, tất cả đều là ảo tưởng. Chúng ta phải chấp nhận vô thường.
Suy nghĩ như thế là sai lầm, vô lý làm phải không? Đó là vì chúng ta tự quay lưng lại với thực tại. Ta chỉ muốn chấp nhận cái tốt đẹp. Còn khi phải đối mặt với sự thật phù phiếm, ta tìm cách đổ lỗi cho kẻ khác. Có người còn đổ cho quỷ thần, trời đất. Không cần biết ta trách móc người chung quanh hay trách trời đất, sự thật là cuộc đời đầy những vô thường, chúng ta phải chấp nhận sự thật đó để sống cho đúng.
Khi chúng ta suy nghĩ thêm, ta sẽ thấy là mỗi giờ phút trôi quá, các tế bào trong cơ thể cũng thay đổi. Chúng ta ai không học điều này ở nhà trường. Rõ ràng là chúng ta có thể kiểm nghiệm được điều này. Khi lắng sâu trong Thiền định, ta có thể cảm được từng cảm giác trên da thịt mình. Ta sẽ có cái nhìn khác về chính bản thân ta, cũng như về cuộc đời, vì giờ ta đã thấu hiểu bằng chính kinh nghiệm của mình rằng không có gì bền vững, tồn tại mãi, nhất là với thân này.
Khoa Học Hiện Đại Và Giáo Lý Phật
Khoa học đã chứng minh rằng không có gì trong vũ trụ là một khối. Tất cả các vật chất hiện hữu đều được tạo thành bởi những phân tử di chuyển với tốc độ nhanh—đến cùng với nhau và rã tan cùng nhau—do đó chúng tạo ra ảo tưởng của một khối vững chắc. Đức Phật 2500 năm về trước đã nói như thế về các phân tử, không cần đến các phòng thí nghiệm để chứng minh điều đó. Ngài đã tự kinh nghiệm điều đó và đã Giác ngộ. Các nhà khoa học cũng biết tất cả những điều này, nhưng họ không phải là Đấng giác ngộ, vì điều họ thiếu sót là kinh nghiệm bản thân, chính họ không tự chứng được những điều này.
Ta cũng tự biết với một chút phán đoán thông minh rằng không có gì là một khối cứng rắn. Nếu không sẽ không có cơ thể chúng ta, mà chỉ có những cái xác người. Nhưng đó là sự phán đoán của lý trí. Chưa đủ. Ta còn phải cảm nhận được điều ấy. Khi ta cảm nhận được như thế trong Thiền định, ta thật sự “biết”. Không ai có thể bàn cãi được về những kinh nghiệm của chính bản thân ta. Ngay chính như nếu có ai đó nói với ta rằng: “Không. Không phải vậy. Thân ta là một khối. Sao bạn không thử nắn thân thể mình thì biết. Nó là một khối cứng rắn, phải không?”, ta cũng sẽ không muốn bàn cãi, không để bị thuyết phục. Như khi có người tranh luận về những điều Đức Phật dạy, Ngài đã không cãi lại. Ngài không phải bảo vệ giáo lý của mình. Vì Ngài đang nói về các kinh nghiệm tự chứng.
Thiền định là phương pháp tu tập để trực tiếp kinh nghiệm chân lý của vũ trụ
Thiền Quán Bốn Yếu Tố Cơ Bản
Một đặc tính nữa của việc hành Thiền, chính là phương pháp Thiền mà Đức Phật đã nhắc đến trong lúc thuyết giảng về nền tảng của sự chú tâm, thiền quán về bốn yếu tố: Đất, nước, gió, lửa. Cảm giác về sự cứng rắn trong cơ thể thuộc về Đất. Chúng ta cũng cảm được thể rắn chắc trong chiếc bộ đồ ta ngồi. Yếu tố rắn chắc (Đất) có mặt ở khắp mọi nơi. Ngay cả trong nước cũng có, nếu không, ta đã không thể lội trong đó, hay đặt thuyền lên nước.
Yếu tố Lửa—nhiệt độ—cũng ở khắp nơi. Nếu để ý, chúng ta có thể cảm thấy sức nóng trong thân mình. Thường ta chỉ để ý đến yếu tố này khi đang lao công, bị nóng quá hay lúc bị cảm sốt. Nhưng nhiệt độ luôn có mặt trong cơ thể ta. Cũng như trong tất cả mọi sinh vật.
Yếu tố Nước ở trong máu, nước miệng, nước tiểu của chúng ta. Yếu tố nước cũng là sức kết, bền. Khi ta có bột, để nước vào, bột sẽ dính vào nhau. Nước là yếu tố kết, bền có mặt ở khắp mọi nơi. Không có nó, tất cả các tế bào di chuyển trong thân ta, sẽ tan rã. Chúng ta sẽ không thể ngồi đây nếu không có nó để giữ cơ thể chúng ta lại.
Tất cả những khám phá này thật là lý thú phải không? Nhưng chúng cũng vô dụng nếu ta không kinh nghiệm được chúng. Chúng sẽ vẫn chỉ là những kiến thức tiêu khiển trong lúc tán gẫu với bạn bè. Nhưng khi ta có thể tự kinh nghiệm được, chúng sẽ trở thành sự hiểu biết sâu sắc bên trong, về vật chất quanh ta. Trí tuệ, sự nhận biết được bản chất thật của sự vật là điều Đức Phật thường hay nhắc tới.
Cuối cùng là yếu tố không gian (Gió). Có không gian—những chỗ mở—trong ta, như là lỗ mũi, bên trong miệng. Ngay trong nội tạng cũng có những chỗ mở. Vũ trụ là không gian. Nếu chúng ta nhận ra được những điều này, chúng ta sẽ thấy là tất cả đều cùng một thể, ta sạch sẽ bỏt được những suy nghĩ như “Đây là tôi và tôi sẽ chỉ lo cho một mình tôi, không cần biết đến thế giới quanh tôi. Mong là họ cũng sống an lành, nhưng đừng có trông cây vào tôi”. Khi chúng ta nhận ra rằng chúng ta có cũng chỉ là do các duyên hợp lại, rồi tan đi, chúng ta không là gì ngoài bốn thứ gió, lửa, đất và nước hợp lại, thì “tôi” là gì, đến nơi lúc nào ta cũng chắm chắm bảo vệ nó bằng mọi cách. Và thế giới còn lại, người chung quanh ta là gì, để ta phải cảm thấy bị họ đe dọa?
Thiền Định Là Đường Đến Giác Ngộ
Thiền là nhằm đạt được giác ngộ; và giác ngộ là mục đích của người Phật tử tu thiền. Các phương tiện là những dụng cụ. Ta sử dụng chúng cách nào cho hữu hiệu hơn cả. Mỗi người một cách khác nhau. Nhưng ta cần sử dụng chúng thuần thục, thì kết quả cũng nhanh chóng, dễ dàng hơn. Nên nhớ phải chú tâm vào phương tiện, không vào kết quả. Chỉ có như thế thì sự tinh xảo, thuần thục mới đến với chúng ta.
Con đường tu tập Phật giáo luôn mở ra cho tất cả mọi người, bất kể họ ở hoàn cảnh nào. Bằng cách tu thiền—một phương pháp đơn giản nhưng sâu sắc—chúng ta có thể dần dần hiểu được bản chất thật của tâm, thân và thế giới xung quanh. Qua kinh nghiệm trực tiếp này, những lời dạy của Đức Phật không còn chỉ là những kiến thức lý thuyết xa vời, mà trở thành sự hiểu biết sâu sắc, gần gũi với cuộc sống hằng ngày của ta. Đó là tầm quan trọng thực sự của thiền định trong đời sống Phật tử—không chỉ giúp chúng ta tìm được sự an tĩnh cho tâm, mà còn mở ra con đường giải thoát khỏi những khổ đau do vô minh gây ra.
Tài Liệu Tham Khảo
- Những Hiểu Nhầm Về Thiền Định – Pháp Luật Phật Giáo
- Lợi Ích Của Thiền Định Đối Với Bệnh Nhân Ung Thư – Kinh Nghiệm Tu Tập
- Trị Bệnh Bằng Thiền Định – Phương Pháp Chữa Lành
- Lợi Ích Tu Tập Thiền Định Trong Kinh Doanh – Ứng Dụng Thiền Định
- Các Nhà Khoa Học Nói Gì Về Thiền Định – Liên Kết Giữa Khoa Học Và Phật Giáo
