Theo lời dạy của Đức Phật trong Kinh Tăng Nhất A-hàm, mỗi con người đều có một định mệnh được xác định bởi nhân quả. Nhưng điều thú vị là, mặc dù hoàn cảnh xuất thân không thể thay đổi, con đường tương lai lại hoàn toàn trong tay chúng ta. Đó là một trong những giáo lý sâu sắc nhất của Phật giáo – sự kết hợp giữa định mệnh quá khứ và sự tự do hiện tại.
Không ai lựa chọn được gia đình mình sinh ra, thậm chí không ai quyết định được dòng dõi giàu hay nghèo, khỏe hay yếu. Tất cả những điều này đều là kết quả của nhân quả từ kiếp trước – cái mà người ta gọi là “phước duyên” hay “nghiệp cảm”. Tuy nhiên, Đức Phật không dạy chúng ta kinh sợ hay chấp nhận định mệnh một cách thụ động. Ngược lại, Ngài nhấn mạnh rằng mỗi hành động, mỗi suy nghĩ, mỗi lời nói của chúng ta ngày hôm nay sẽ tạo nên tương lai ngày mai. Đó là ý nghĩa thực sự của “nghiệp mới” – cái mà chúng ta hoàn toàn tự chủ tạo dựng trong cuộc sống hiện tại.
Để giúp chúng ta hiểu rõ hơn về mối quan hệ phức tạp này giữa quá khứ và hiện tại, Đức Phật đã trình bày một bộ khung phân loại rất tinh tế gọi là “Bốn hàng người”. Bộ khung này không chỉ giải thích tại sao con người sinh ra ở những hoàn cảnh khác nhau, mà còn chỉ rõ đó không phải là kết thúc của câu chuyện. Điều quan trọng hơn là, dù bạn sinh ra ở đâu, dù hoàn cảnh ban đầu có tốt hay xấu đến đâu, bạn vẫn có khả năng tạo nên một tương lai hoàn toàn khác biệt thông qua hành động và nhận thức đúng đắn.
Bốn Hàng Người và Nhân Quả
Kinh Tăng Nhất A-hàm ghi lại một bài pháp thoại lúc Đức Phật giáo hóa các Tỳ-kheo tại vườn Kỳ-đà (Kapilavatthu). Trong bài pháp thoại này, Đức Phật trình bày bốn loại người xuất hiện trong thế giới này, mỗi loại đại diện cho một sự kết hợp khác nhau giữa hoàn cảnh xuất thân (kết quả của nhân quả quá khứ) và hành động hiện tại (tạo nên quả báo tương lai).
Sự phân chia này không phải là vô cơ sở hay tùy tiện. Nó phản ánh một quy luật tự nhiên mà Phật giáo gọi là “Nhân Quả Vô Tác Dụng” (Karma Automatic Reaction) – hay nói cách khác, mỗi hành động đều mang trong nó những hậu quả tương ứng. Hành động lành sẽ mang lại kết quả lành, hành động ác sẽ mang lại kết quả ác. Điều này xảy ra không phải vì Phật hay bất kỳ lực lượng siêu nhiên nào phán xét hay trừng phạt, mà vì đó là bản chất tự nhiên của vũ trụ.
Cây bồ đề gắn liền với giáo lý nhân quả của Phật giáo, biểu tượng của sự giác ngộ và tái sinh
Bốn hàng người này được Đức Phật miêu tả chi tiết trong kinh điển:
Hàng Thứ Nhất: Trước Khổ, Sau Vui
Đây là nhóm người sinh ra trong hoàn cảnh khó khăn – gia đình tiểu nông hoặc nghèo túng, không có đủ áo ăn cơm. Tuy vậy, những người này có một đặc điểm rất khác biệt: họ có “chính kiến” – tức là nhận thức đúng đắn về giáo lý Phật.
Người này sinh ra nhưng không có tài kiến (tâm niệm sai lạc). Ngay khi còn trẻ, người này sẽ thấy những người khác giàu có và suy luận đúng: “Những người giàu này phải là do đã tạo phước trong quá khứ, do cha mẹ của họ đã làm nhiều việc lành hoặc có tâm từ bi.” Khi thấy những người khác nghèo khó, người này cũng hiểu rằng đó là kết quả của hành động không lành hoặc thiếu từ bi từ kiếp trước.
Quan sát này dẫn đến một sự thay đổi quan trọng trong tâm thức. Người này tự nhủ: “Gia đình tôi hiện nay nghèo khó, nhưng điều đó không nhất thiết phải kéo dài. Tôi có thể thay đổi tương lai bằng cách tạo tạo những hành động lành.” Từ đó, người này bắt đầu thực hành:
- Sám hối những sai lầm quá khứ
- Sửa đổi cách sống, hành động có ý thức
- Giữ gìn giới luật đạo đức
- Hỗ trợ, giúp đỡ người khác khi có khả năng
- Nương tựa những người tu hành chân chính để học tập
Những hành động này tạo nên một quá trình tích lũy phước báo. Kết quả, khi thân này vãng sanh, người này có thể được sinh vào các cõi lành (Trời, A-tu-la) hoặc nếu sinh tiếp vào thế giới con người, sẽ được sinh vào những gia đình phú quý với đủ áo ăn cơm. Đó chính là “trước khổ, sau vui” – khó khăn ở đầu cuộc đời, nhưng hạnh phúc chờ đợi ở phía trước.
Hàng Thứ Hai: Trước Vui, Sau Khổ
Ngược lại hoàn toàn với hàng thứ nhất là nhóm người sinh ra trong gia đình phú quý hoặc quyền quý – những gia đình của các vị vua, quốc vương, chủ trang trại lớn, hoặc thương nhân giàu có. Từ nhỏ, những người này được mặc áo ăn cơm sung túc, không bao giờ biết thiếu thốn.
Tuy vậy, những người này lại có “tâm kiến sai lạc”. Họ nắm giữ quan điểm hoàn toàn sai lệch về nhân quả: “Khổ hay vui không phải do hành động của chúng ta. Người giàu thì giàu từ xưa, người nghèo thì nghèo từ xưa. Không có ai là cha mẹ tôi, tôi không có trách nhiệm với ai, không cần phải giữ gìn giới luật hay đạo đức.” Tâm kiến này dẫn họ đến những hành động tồi tệ:
- Khinh bỉ những người nghèo khó, cho rằng đó là vì họ “lười biếng” hay “kém cỏi”
- Tự cho rằng họ được phép làm mọi thứ vì địa vị của họ
- Không tôn trọng những người tu hành hoặc những quy tắc đạo đức
- Lạm dụng quyền lực để bóc lột hoặc làm hại người khác
- Hoặc ít nhất là lãng phí phước báo của cha ông mà không tạo phước báo mới
Khi thân vãng, hoặc vào những năm tuổi cuối cùng của cuộc đời, những người này bắt đầu nhận ra những hạng phước báo cũ đã cạn kiệt. Không có phước báo mới để dựa vào, họ lâm vào cảnh khó khăn:
- Nếu sinh tiếp vào thế giới con người, họ sẽ sinh vào những gia đình tiểu nông hoặc cực nghèo, thiếu áo ăn cơm
- Thân thể lâm bệnh tật, suy yếu lâu dài
- Hoặc thậm chí bị sinh vào những cõi ác (địa ngục, loài súc vật)
Đó là “trước vui, sau khổ” – bắt đầu cuộc đời với sự sung túc và vui sướng, nhưng kết thúc trong đau khổ và gian truân.
Hình tượng ba viên đá chồng lên nhau biểu tượng cho sự cân bằng và ổn định trong sự giác ngộ
Hàng Thứ Ba: Trước Khổ, Sau Khổ
Đây là nhóm người sinh ra trong gia đình tiểu nông, nghèo túng, thiếu áo ăn cơm. Tuy vậy, khác biệt quan trọng là những người này cũng giữ “tâm kiến sai lạc” – giống như hàng thứ hai. Họ tin rằng “không có nhân quả, không có báo ứng, không có cha mẹ, không có những người được kính trọng, không có phương pháp tu tập nào.”
Không những vậy, khi họ gặp những người tu hành hoặc những người khác hoàn cảnh, họ còn oán ghét: “Tại sao người đó lại không nghèo như tôi? Chắc do người đó thích nói dịu ngon, tờn nịnh với tôi. Hay là do tổ tiên người đó may mắn hơn, nên hôm nay người đó mới có điều kiện thế này.”
Từ tâm kiến sai lạc này, những người này tiếp tục tạo những hành động ác:
- Không tôn trọng cha mẹ hay người lớn
- Không tu tập bất cứ giới luật hay đạo đức nào
- Thậm chí oán hận, ghen tỵ với những người khác may mắn hơn
- Không tạo tạo bất cứ phước báo mới nào
Kết quả là, khi thân vãng, người này sẽ sinh vào địa ngục. Nếu sau đó được sinh tiếp vào thế giới con người, họ vẫn sinh vào những gia đình cực nghèo, thiếu áo ăn cơm. Vòng luân hồi khổ đau liên tiếp không có hồi kết. Đó là “trước khổ, sau khổ” – khổ từ lúc bắt đầu cho đến khi kết thúc, vì chính tâm kiến và hành động sai lạc của họ không dừa lại.
Hàng Thứ Tư: Trước Vui, Sau Vui
Cuối cùng là nhóm người sinh ra trong gia đình phú quý, quyền quý, với đủ áo ăn cơm từ nhỏ. Tuy vậy, những người này có một tâm lực vô cùng quý báu – họ có “chính kiến đúng đắn”. Họ tin vào nhân quả, tôn trọng cha mẹ, hiểu biết về những quy tắc đạo đức, và quan trọng hơn hết, họ thừa nhận sự tồn tại của những người tu hành chân chính và những lý giáo cứu cánh.
Ánh sáng vàng chiếu qua các cánh cây xanh, biểu tượng của hy vọng và sự tu tập đúng đắn
Khi gặp những người tu hành, thay vì oán ghét hay hoài nghi, những người này sẽ:
- Thắc mắc, tìm hiểu về những quá trình tu tập
- Hỗ trợ những người tu hành với những gì mình có
- Tìm mọi cách để giúp đỡ, cung cấp y phục, thức ăn, nơi ở, thuốc chữa bệnh
- Tích cực tu tập, giữ gìn giới luật, hành động có ý thức
Những hành động lành này kết hợp với điều kiện xuất thân tốt tạo nên một tương lai rực rỡ nhất. Khi thân vãng, người này có thể sinh lên trời, hoặc nếu sinh tiếp vào thế giới con người, sẽ sinh vào những gia đình phú quý với nhiều của cải, không bao giờ thiếu áo ăn cơm. Hơn thế nữa, chính kiến đúng đắn sẽ tiếp tục theo bạn qua kiếp này sang kiếp khác. Đó là “trước vui, sau vui” – vui từ lúc bắt đầu, và sự vui sướng này sẽ tiếp tục mãi, vì chính những hành động lành của chúng ta không ngừng tạo nên những điều kiện tốt lành cho tương lai.
Vai Trò Quyết Định Của Chính Kiến
Qua bốn hàng người này, chúng ta có thể nhận thấy một điểm rất mế – vai trò quyết định của “chính kiến” (đúng đắn nhận thức/right view) so với “tâm kiến sai lạc” (sai lạc nhận thức/wrong view).
Hàng người thứ nhất và hàng người thứ tư đều có chính kiến. Sự khác biệt giữa họ chỉ là hoàn cảnh xuất thân – một người sinh từ nhân quả ác đã qua (nghèo khó), người khác từ nhân quả lành (phú quý). Nhưng nhờ chính kiến, cả hai đều có khả năng tạo nên một tương lai tốt lành. Hàng thứ nhất dùng chính kiến để vượt qua khó khăn hiện tại; hàng thứ tư dùng chính kiến để bảo vệ và tăng cường phước báo mình có.
Ngược lại, hàng người thứ hai và hàng người thứ ba đều có tâm kiến sai lạc. Dù là phú quý hay nghèo khó, tâm kiến sai lạc khiến họ không thể tạo nên phước báo mới. Họ chỉ biết tiêu dùng những phước báo cũ, hoặc còn tệ hơn là tạo nên những hành động ác mới. Kết quả là, cả hai đều phải chịu khổ trong tương lai – hàng thứ hai từ sự sụp đổ của phước báo cũ, hàng thứ ba từ sự tích lũy của những hành động ác.
Điều này dạy cho chúng ta một bài học vô cùng quan trọng: Hoàn cảnh xuất thân chỉ là một phần nhỏ trong cuộc sống. Điều thực sự quyết định tương lai của bạn là những suy nghĩ, lựa chọn, và hành động của bạn mỗi ngày. Một người bắt đầu từ cạn kiệt có thể vươn lên tạo nên một tương lai tươi sáng. Một người bắt đầu từ sung túc cũng có thể mất tất cả nếu không biết quý trọng những gì mình có.
Ứng Dụng Vào Cuộc Sống Hiện Đại
Những giáo lý này không chỉ có giá trị lịch sử hoặc triết học trừu tượng. Chúng vẫn rất thực tế và áp dụng được vào cuộc sống hiện đại của chúng ta.
Nếu bạn sinh ra trong hoàn cảnh khó khăn, không có nhiều cơ hội, gia đình không có hỗ trợ, đừng tuyệt vọng. Thay vào đó, hãy nhận thức rằng đó là kết quả của nhân quả quá khứ, nhưng hoàn toàn không phải là kết thúc của câu chuyện. Bằng cách áp dụng “chính kiến” – hiểu rõ rằng có nhân quả, có báo ứng, mỗi hành động lành đều sẽ mang lại kết quả tốt – bạn có thể thay đổi tương lai. Hãy:
- Học hỏi từ những người thành công, nhất là những người tu hành chân chính
- Áp dụng những nguyên tắc đạo đức vào cuộc sống hàng ngày
- Tích cực tạo những hành động lành: giúp đỡ gia đình, tôn trọng người lớn, làm việc có trách nhiệm
- Không bao giờ bỏ cuộc, hãy tin rằng phước báo từ những hành động lành sẽ đến
Nếu bạn sinh ra trong hoàn cảnh tốt, có nhiều cơ hội, gia đình hỗ trợ, hãy cảnh báo với chính mình về những nguy hiểm của “tâm kiến sai lạc”. Không phải vì tôi giàu nên tôi có quyền làm gì tôi muốn. Không phải vì tôi có địa vị nên tôi không cần quan tâm đến đạo đức. Thay vào đó, hãy sử dụng những cơ hội, những điều kiện tốt lành ấy để:
- Tôn trọng và cảm ơn cha mẹ, những người đã tạo dựng cơ sở cho bạn
- Áp dụng những nguyên tắc đạo đức trong công việc, kinh doanh, đối xử với người khác
- Giúp đỡ những người ít may mắn hơn
- Tìm mọi cách để hỗ trợ những người tu hành chân chính
Những hành động này sẽ đảm bảo rằng phước báo bạn có không chỉ duy trì, mà còn tăng lên. Bạn không chỉ sẽ tiếp tục sung túc trong kiếp này, mà còn tạo nên cơ sở cho những kiếp sống tương lai cũng tươi sáng và an vui.
Kết Luận: Chủ Quyền Của Hiện Tại Cho Tương Lai
Bài học từ “Bốn hàng người” rõ ràng là: Quá khứ có thể quyết định hoàn cảnh hiện tại, nhưng hiện tại quyết định tương lai. Và điều tuyệt vời nhất là, tương lai ấy hoàn toàn trong tay chúng ta.
Đức Phật không dạy chúng ta cầu xin bất cứ ai, bất cứ điều gì. Ngài dạy chúng ta tự mình thắp sáng đuốc trên con đường của chính mình. Như lời Phật dạy: “Như Lai chỉ là bậc Thầy chỉ đường” (Aham Akkhata Magga). Ngài đã chỉ cho chúng ta con đường rõ ràng để tạo nên một tương lai tốt lành, an vui, và giải thoát.
Cho dù bạn sinh ra ở đâu, dù hoàn cảnh hiện tại thế nào, điều quan trọng là: hôm nay bạn sẽ chọn làm gì? Hôm nay bạn sẽ tạo nên những hành động nào? Hôm nay bạn sẽ chọn suy nghĩ, nói năng, và hành động như thế nào? Những lựa chọn ấy, dù nhỏ như một hạt cát, đều sẽ tích lũy để tạo nên tương lai bạn mong muốn.
Những người đã tu tập theo lời dạy chân chính của Phật, những người sống với chính kiến và hành động lành, đều chứng minh rằng tương lai sáng sủa là có thể. Cho dù bạn đang ở vị trí nào, hãy bắt đầu từ hôm nay – từ những hành động lành nhỏ nhất – để xây dựng một tương lai tươi sáng và an lành cho chính mình và cho mọi người xung quanh.
Tài liệu tham khảo kinh điển:
- Kinh Tăng Nhất A-hàm, tập II, phẩm 29 – “Khổ Lạc” (Sukha-Dukkha Vagga)
- Phật Học 247 – Nền tảng kiến thức Phật giáo cho người Việt
