Trong đạo Phật, sám hối không phải là một hành động hối tiếc thông thường mà là một pháp tu mạnh mẽ để chuyên hóa tâm linh. Khi nhìn vào những bước chân mà chúng ta đã bước trong cuộc sống, có bao nhiêu lần tâm chúng ta bị chi phối bởi tham, sân, si, dẫn tới những hành động không thích hợp? Phật pháp dạy rằng không ai dám tuyên bố rằng bản thân mình chưa bao giờ sai trái hay làm lỗi. Những chúng sinh bị vô minh che lấp căn tánh nên không biết rằng con người mỗi khi đặt chân cắt bước có thể đã tạo tội. Trong Kinh Hoa Nghiêm, Đức Phật dạy: “Con xưa đã tạo bao ác nghiệp, đều bởi vô thỉ tham sân si, từ thân miệng ý sinh ra, tất cả con nay xin sám hối.” Bài kệ này tóm tắt lên ý nghĩa tinh yếu của sám hối – một con đường giáo dục tâm linh giúp chúng sinh nhận thức được những sai lầm và khát vọng chuyên hóa bản thân.
Sám hối là gì? Nghĩa vụ tu tập không thể thiếu
Sám hối trong Phật giáo không chỉ là lời xin lỗi đơn thuần. Theo Từ điển Phật học Huệ Quang: “Sám nói đúng là sám-ma (Sanskrit: kasama), nghĩa là nhận, tức mong được người khác tha tội; hối nghĩa là truy hối, hối quá-tức hối hận ở quá khứ.” Khi trình bày những lỗi lầm của mình trước Phật, Bồ-tát, sư trưởng hay đại chúng với mục đích mong được diệt tội, ta gọi là sám hối.
Sám hối chính là hành động nhận thức sâu sắc về những sai lầm mà chúng ta đã gây ra. Nó không phải là sợ hãi hay lo lắng về hậu quả, mà là sự tỉnh giác và quyết tâm không lặp lại những sai lầm đó. Từ góc độ về mặt tương đối mà nói, lỗi lầm có tồn tại, có hình ảnh sám hối. Nhưng từ góc độ tuyệt đối, về mặt giải thoát mà nói, thì là làm gì có nghiệp, là làm gì có hình ảnh sám hối, vì nhanh nhất phần giải thoát là tính Không, Không ngã. Nhuận tục để đến chân đế, tức nương huyền để nói chân. Như hoa sen mọc lên từ bùn nhơ rồi vươn lên khỏi mặt nước, dâng cho đời hương thơm thanh khiết. Hình ảnh bùn tương trưng cho nghiệp ở quá khứ, quá trình vươn lên khỏi mặt nước tỏa hương dâng đời là hình thức sám hối.
Hoa sen biểu tượng sám hối trong Phật giáo với bộ cánh trắng tinh khôi
Tất cả các pháp đều Không – Nền tảng của sám hối thực sự
Một nguyên lý cơ bản trong Phật giáo là tất cả các pháp đều có tính Không. Lỗi lầm mà chúng ta tạo ra không phải là cố định bất biến, mà chỉ là những hiện tượng tạm thời do các điều kiện tương quan sinh ra. Vì vậy, ngay cả hành pháp sám hối cũng có tính Không. Diễn giải lên, sám hối là nhập vào tính Không.
Trong cuộc trò chuyện giữa Đức Phật và vua A-xà-thế, Ngài dạy có hai hạng người đáng quý: Hạng thứ nhất là người chưa bao giờ tạo tội. Hạng thứ hai là người có tạo tội mà biết ăn năn nên sám hối và nguyện không tái phạm. Vì vậy, lỗi sám là pháp hành rất quan trọng trong tu tập, giúp cho hành giả diệt trừ nghiệp chướng trong nhiều đời nhiều kiếp. Luận về sám hối từ góc độ mặt giải thoát mà nói, là làm gì có nghiệp, là làm gì có hình ảnh sám hối, vì nhanh nhất phần giải thoát là tính Không, Không ngã. Nhuận tục để đến chân đế, tức nương huyền để nói chân.
Có phải ngoài đạo chủ trương giết người không có tội, cũng không có gì là phước mà đó chỉ là hành động như đường kiếm đi ngang qua? Có phải, nếu xem như vậy. Tuy tạo ác nghiệp nhưng cũng có thể sám hối. Lý thuyết sám hối của đạo Phật mở ra cánh cửa chuộc lỗi dù là lỗi làm lớn nhất. Sám hối là cơ hội để con người có thể chuyên hóa, dứt trừ ác nghiệp. Cơ hội này được thiết lập căn cứ trên lý thuyết tính Không với cơ sở lý luận khoa học.
Tỉnh thức và chuyên hóa tâm linh qua pháp sám hối đúng pháp
Sám hối thực sự – Tu tập tính Không
Sám hối đích thực là tu tập tính Không. Tại sao như vậy? Bởi sám hối mà vượt lên từ ngã, là thể nhập tính Không. Khi lấy, tác ý lấy đó là nhân và đưa tay lên, đưa xuống là quả. Nhân là ý muốn lấy và khi lấy ta bỏ được ngạo mạn, buông cái tội, không còn tôi, ta nào lấy mà chỉ là tứ đại đang hoạt động.
Do đâu con người tạo tội, có phải do kiết sử? Bởi còn kiết sử là còn tạo nghiệp và luân hồi, tạo nghiệp qua thân-khẩu-ý. Nắm vào cái sát đặt thì mới dư ngay tại đó, tức là nhận biết được tham-sân-si và tạm thời giúp hành giả giải quyết được nguyên nhân của khổ đau. Sám hối cũng chính là hành thiền Vipassana, từ đó thấy rõ tính Không. Bởi tính Không sẽ là làm biến mất các xúc cảm bản loạn và những gì căn trở sự hiểu biết.
Đường trên gốc độ tục đế mà nói, không thấy ai lấy, mà chỉ chính niệm trong khi lấy. Tức khi đưa tay lên biết đưa tay lên, khi đưa xuống biết đưa tay xuống. Có nghĩa là tâm đi theo cử động của thân không nghĩ tưởng gì, lúc bấy giờ tâm chỉ ghi nhận cử động chỉ khi lấy mà thôi. Gọi là tục độ, vì còn thấy bàn tay bàn chân, đối với chân đế thì không còn thấy tay chân mà thân di chuyển khi lấy gần chạm xuống mặt đất thấy nặng đó là địa đại. Khi thân tiếp xúc mặt đất thấy mát lạnh, rít nhất, đó là thủy đại. Khi đứng lên hoặc đưa xuống nhớ phong đại đẩy lên. Lấy một lúc thấy nóng bức đó là hỏa đại. Ngay lúc này không còn tôi, ta nào lấy mà chỉ là tứ đại đang hoạt động.
Tứ đại – nền tảng vật chất của sự sám hối và chuyên hóa
Kinh Ánh sáng Hoàng Kim – Lối dạy sâu sắc về sám hối
Trong Kinh Ánh sáng Hoàng Kim, Đức Phật dạy: “Thiện nam tử, tất cả các pháp sinh từ yếu tố tương quan; Như Lai đã nói sự thể này sinh thì sự thể khác diệt, vì yếu tố khác biệt với nhau, nên sám hối sinh thì nghiệp chướng diệt. Do vậy, ác pháp đã có thì diệt trừ vì sự sám hối, nên nghiệp chướng không còn sót lại; thiện pháp chưa sinh thì phát sinh vì sự sám hối, nên nghiệp chướng không thể sinh nữa.”
Lý do sâu xa ở đây là vì tất cả các pháp toàn là Không; Như Lai đã nói không ngã, nhân, chúng sinh, thế giới, không sinh không diệt, không căn bản và hình pháp sám hối. Thiện nam tử, tất cả các pháp toàn dựa vào căn bản chân như, nên cũng không thể diễn tả – vì căn bản chân như thì siêu việt tất cả trạng thái sinh diệt. Điều quan trọng của sám hối là thấy rõ tội lỗi và nghiệp báo của tội lỗi đều Không. Vì nó không thật, duyên sinh, giả hợp thì mới sám hối được.
Sám hối toàn diện – Từng niệm một
Trong Pháp bảo đàn kinh, nó được trình bày rõ hơn: “Đệ tử chứng con, từ niệm trước, niệm này, niệm sau, mỗi niệm đều không bị u mê ô nhiễm, từ trước có bao nhiêu tội ác nghiệp u mê, đều xin sám hối, nguyện một lần tiêu diệt, vĩnh viễn không trở lại. Mỗi niệm không bị kiêu căng đối trá làm ô nhiễm, từ trước có bao nhiêu ác nghiệp kiêu căng đối trá, nay đều sám hối. Mỗi niệm không bị ganh ghét đều xin sám hối, nguyện một lần tiêu diệt, vĩnh viễn không khởi lại.”
Cần phải sám hối trong từng tâm niệm, niệm trước, niệm sau, niệm hiện tại, bởi do tâm điên đảo vọng tưởng mới sinh ra tội lỗi. Khi chính niệm tỉnh giác thường trực tức khắc là chuyển đổi tâm điên đảo trở nên thanh tịnh thì tội lỗi tự tiêu trừ. Như vậy, sám hối tất cả tội lỗi có nghĩa đoạn trừ tham sân si để tâm thanh tịnh, đó là chân sám hối.
Tính Không – Chân lý cơ bản của sám hối
Thực vậy, khi hành giả thực sự thể nhập từ tính Không tức hiểu được thể tính trống rỗng của tâm thì không còn sự đau hay khổ tác động. Bởi chúng ta chưa thực sự hiểu được thể tính rộng không của văn pháp, của tâm cho nên ta dễ dàng khởi dậy niệm tham sân si. Khi nào chúng ngộ bình đẳng tính Không, thể nhập thật tương tuyệt đối, thì khi ấy mới hoàn toàn giải thoát, tự tại. Vì như không không có gì ngăn ngại. Cũng vậy sám hối đạt đến Không là “tự tính sám hối”, “chân như sám hối”. Không ở đây là siêu việt, biên chứng và tích cực; tích cực là “vì Không mà các pháp được thành tựu”.
Lỗi lầm sinh ra từ tâm, do tâm sám rồi tâm được tịnh thì tội liền tiêu diệt. Tội tiêu tâm tự tịnh thấy đều Không, đây chính là tính chất cơ bản của chân sám hối. Vừa từ Không mà viên mãn thể nguyện, hoàn thành mười địa thực hiện pháp thân.
Ứng dụng sám hối trong tu tập hàng ngày
Với nguyên lý duyên sinh “Do cái này có cái kia có, do cái này diệt cái kia diệt”, cũng vậy khi hành pháp sám hối chẳng bỏ lỗi lầm thì các thiện pháp sinh khởi và bất thiện pháp biến mất. Tất cả các pháp đều Không, ngay cả hành pháp sám hối. Nên hành pháp sám hối là thể nhập tính Không.
Sám hối chân chính không phải là hối tiếc trói buộc mình trong quá khứ. Thay vào đó, nó là một sáng tạo tâm linh, một cơ hội để chúng ta nhận thức lại bản chất của tâm và sự vật. Những chúng sinh cần phải hiểu rằng mỗi lỗi lầm đều là một bài học, là cơ hội để chúng ta tiến gần hơn tới sự giác ngộ. Khi sám hối được thực hành đúng pháp, nó trở thành một phương pháp tu tập mạnh mẽ giúp chúng sinh chuyên hóa tâm linh, diệt trừ nghiệp chướng và hướng tới Niết Bàn.
Cách thực hành sám hối hàng ngày có thể đơn giản nhưng hiệu quả. Mỗi tối trước khi ngủ, hãy nhắc lại những hành động, lời nói, tư tưởng của ngày qua. Nếu nhận thấy có sai lầm, hãy thành tâm sám hối không phải vì sợ hãi mà vì muốn chuyên hóa bản thân. Quan trọng nhất là hành pháp này phải được thực hiện với tâm tịnh, không bị u mê hay vọng tưởng. Khi tâm thực sự thanh tịnh, sám hối sẽ trở thành một liễu thuốc mạnh mẽ tiêu diệt mọi nghiệp chướng.
Kết luận – Sám hối là con đường chuyên hóa
Tóm lại, sám hối thực sự là tu tập tính Không, là cơ hội để con người chuyên hóa bản thân. Không phải vì sợ hãi những hậu quả kế tiếp, mà vì muốn tinh khiết tâm linh, muốn chuyên hóa theo con đường giác ngộ. Đó là lý do tại sao Phật pháp coi sám hối là một trong những pháp tu quan trọng nhất.
Khi hành giả thực sự thể nhập tính Không, thấy rõ rằng tất cả pháp đều Không, vô thường và vô ngã, thì sám hối không còn là gánh nặng mà trở thành sự giải thoát. Vì vậy, mỗi ngày chúng ta tu tập sám hối chính là mỗi ngày chúng ta tiến gần hơn tới Niết Bàn. Đây là giáo pháp sâu sắc mà Đức Phật để lại cho chúng sinh – cơ hội để chuyên hóa, để giải thoát, để trở thành một con người tốt lành hơn. Hãy coi sám hối không phải là một gánh nặng mà là một phước đức, là một cơ hội quý báu để tu tập và chuyên hóa trên con đường học Phật.
“Tội từ tâm khởi đem tâm sám
Tâm được tịnh rồi tội liền tiêu,
Tội tiêu tâm tự tịnh thấy đều Không
Thế mới thật là chân sám hối.”
Tài liệu tham khảo:
-
Thiền sư Thích Trí Tịnh dịch (2008), Kinh Hoa Nghiêm, Nhà xuất bản Tôn Giáo.
-
Thích Minh Cảnh (chủ biên), Từ điển Phật học Huệ Quang, tập 3, 4, Nhà xuất bản Tổng Hợp TP.HCM.
-
Trưởng lão Tỷ kheo Trí Quang dịch (2017), Kinh Ánh sáng Hoàng Kim, Nhà xuất bản Hồng Đức.
-
Thích nữ Trí Hải dịch (1998), Kinh Pháp bảo Đàn, Nhà xuất bản Thành Phố Hồ Chí Minh.
