Trong toàn bộ kinh điển Phật giáo, đặc biệt là hệ thống Nikaya và các bản dịch tương đương, chúng ta tìm thấy những lời dạy của Đức Phật về con đường tu tập. Bộ Pali, những bản kinh được viết trên lá Bu cách đây hơn 2000 năm, được xem là kinh chủ yếu có giá trị lịch sử cao nhất. Vì vậy, vai trò tầm cơ của năm bộ thuộc Tạng kinh Nikaya thể hiện qua cách Đức Phật hướng dẫn con người thành tựu bốn phần của mình một cách xứng đáng và trọn vẹn nhất, như trong Trung A Hàm tập 1, khi Đức Phật dạy khá rõ ràng.
Đó là sự khẳng định hành đức cứu, chuyên tâm hành trì thiền định để có được sự giải thoát xứng đáng của một vị xuất gia tu hành theo giáo lý Phật giáo. Tuy nhiên, tùy theo đối tượng và căn cơ của mỗi vị Tỳ khưu mà Đức Phật khen ngợi và chỉ dạy một phương pháp riêng. Những lời dạy trong kinh điển cho thấy rằng không phải lúc nào cũng cần phải tu nhiều pháp, mà chỉ cần tu một pháp đúng đắn, phù hợp với căn cơ và khả năng của mình là có thể đạt được thành tựu tu hành.
Một Pháp Duy Nhất Trong Tạng Chi Bộ Kinh
Trong Tạng Chi bộ kinh, Đức Phật khen ngợi thế dụng tứ sự (ăn, mặc, ở, bệnh) một cách đúng pháp và hộ trì sâu căn như sau: những vị Tỳ khưu có thể ngay trong hiện tại, tự mình với thắng trí chứng ngộ, chứng đạt và an trụ vô thường cứu cánh Phạm hành. Như vậy, có thể nói, các lời dạy trên đều có sự phối hợp giữa các phương pháp trên cơ sở xoay quanh một trục pháp trụ để thành công của một vị Tỳ khưu: “Chính một pháp này, này các Tỳ khưu, được tu tập, được làm cho sung mãn, đưa đến nhất hướng nhắm chán, ly tham, đoạn diệt, an tĩnh, thắng trí, giác ngộ, Niết bàn”.
Đây là sự khẳng định chắc chắn, là sự khích lệ của Đức Phật, để các vị hành giả xây dựng niềm tin vững vàng và ý chí mãnh liệt, thực hành pháp này sẽ có thành tựu mục đích của một vị xuất gia hướng đến. Chỉ một pháp được phát triển và thường xuyên thực hành, thân được an tĩnh và tâm cũng an tĩnh, không còn suy nghĩ lý luận, hết vô minh, trí tuệ phát sinh, ảo tưởng về ngã được diệt trừ, những khuynh xấu cũng được trừ diệt, các xiềng xích được loại bỏ. Đó là pháp duy nhất được gọi là Niệm Thân.
Tỳ khưu tu hành thiền định trong vị trí tọa thiền, quán sát thân thể và hơi thở một cách định tâm
Niệm Thân là lời dạy vận tắt của Đức Phật trong Tạng Chi bộ kinh. Ở Trung Bộ kinh cũng có một bài kinh gọi là Tứ Niệm Xứ: “Này các Tỳ khưu, đây là con đường độc nhất đưa đến thanh tịnh cho chúng sinh, vượt khỏi sầu não, diệt trừ khổ ưu, thành tựu chính trí, chứng ngộ Niết bàn. Đó là Bốn Niệm xứ”. Bốn chủ niệm chính là niệm Thân, niệm Thọ, niệm Tâm và niệm Pháp. Trong bốn chủ niệm đó, duy nhất là niệm Thân là dễ thực hiện, đưa đến quả chứng một cách nhanh chóng, phù hợp với mỗi căn cơ, giới tính, giai tầng xã hội.
Chính vì những ưu điểm trên mà Đức Phật cố gắng trình bày một cách rõ ràng về cách niệm Thân qua bốn oai nghi bộ lý do sau: “Lại nữa, vì chúng sinh tham chấp dục lạc, nên trước hết phải trừ tham dục, để mở đường vào đạo. Bởi vậy nên người tu hành phải thường quán niệm tứ oai nghi ở nơi thân mình”. Rõ ràng là phá trừ tham dục là cội gốc của sinh tử luân hồi, mở đường vào cõi Bồ Đề để nuôi nhân giải thoát cần phải tiếp thêm bất tịnh thân, nhằm chán thực ăn, lìa các sân tưởng, siêu vượt tâm nóng giận mở ra tâm bình thần, để quán khổ không, vô ngã, Niết bàn tịch tĩnh.
Bốn Oai Nghi Và Cách Niệm Thân Hiệu Quả
Khi quán với nhiều cách quán và pháp quán, những vị tu hành nhận thấy rằng bộ tát quán thân do tứ đại hòa hợp mà được thiết ra, chỉ là hư dối, chẳng phải thật có. Ví như, khi người thợ mổ trâu, chia ra làm bốn phần, thì chẳng còn có tưởng trâu nữa. Đó là một số pháp quán mà đưa đến thành tựu nhanh, là làm cho ngũ ấm nhanh chóng tan hoại, đưa đến “vô minh diệt, minh khởi, bóng tối diệt, ánh sáng sinh”, đối với vị an trụ không phóng dật, nhiệt tâm tinh cần. Đây là một quá trình, một thứ bậc của sự tu tập mang lại quả vị cho sự an vui giải thoát.
Ở nhiều bộ kinh khác cũng đã khẳng định niệm Thân hay (Thân Hành niệm) đưa đến lợi ích lớn, quả vị lớn và trong Tạng Chi bộ kinh cũng đã khẳng định như vậy: “Có một pháp, này các Tỳ khưu, khi được tu tập, được làm cho sung mãn, thân được khinh an, tâm được khinh an, tâm tứ được tịnh chỉ, toàn bộ các pháp thuộc về minh phần đi đến tu tập, được làm cho viên mãn. Một pháp đó là gì? Chính là thân hành niệm. Khi tu tập, làm cho sung mãn một pháp này, thân được khinh an, tâm được khinh an, tâm tứ được chỉ tịnh, toàn bộ các pháp thuộc về minh phần đi đến tu tập, được làm cho viên mãn”.
Vị xuất gia đang thực hành niệm thân qua bốn oai nghi tại chùa, mặc áo ca sa xanh thiền định
Chỉ có thân mới dễ nắm bắt, mới dễ nhận diện, Thọ, Tâm, Pháp chỉ phù hợp với các căn cơ lớn, người bình thường không dễ thành tựu. Điều này cho thấy rằng không phải mọi người đều có khả năng quán thấy bản chất vô thường của cảm thọ, tâm hay pháp ngay lập tức. Thân hành niệm, bằng cách quán sát bốn oai nghi—đi, đứng, ngồi, nằm—hoặc quán sát hơi thở, các bộ phận cơ thể, là phương pháp trực tiếp và dễ tiếp cận nhất.
Những lời dạy trong kinh điển cho thấy rằng khi tu tập đúng pháp, kết quả sẽ theo sau tự nhiên. Không cần phải quán thấy tất cả các hiện tượng cùng lúc, chỉ cần tập trung vào một điểm, quán một pháp một cách liên tục, thì sự an tĩnh sẽ đến, tâm sẽ được định tĩnh, và từ đó những hiểu biết sâu sắc sẽ phát sinh. Đây là điều mà Đức Phật nhấn mạnh khi nói về sự tu tập của các vị hành giả.
Niệm Thân: Phương Pháp Toàn Diện Và Dễ Thực Hành
Lý do Đức Phật nhấn mạnh niệm Thân là vì đây là phương pháp bao quát toàn bộ sự tu hành. Niệm Thân chính là phương pháp lõi, bao hàm trên cả Thân, Thọ, Tâm, Pháp khiến cho viên mãn sự tu hành của vị đó tự thấy. Khi tu tập pháp này, tự nhiên sự quán sát mở rộng ra, từ thân sang cảm thọ—bằng cách nhận thức khổ, vui hay trung bình lạc trong quá trình tu—sang tâm và cuối cùng là các hiện tượng pháp. Tất cả đều được bao hàm trong quá trình tu niệm thân một cách có hệ thống.
Trong sự giải thoát, khởi lên tri biết rằng: “Ta đã giải thoát”. Vị đó biết rõ: “Sinh đã tận, Phạm hành đã thành, những việc nên làm đã làm, không còn trở lui trạng thái này nữa”. Đây không chỉ là mong muốn, mà sẽ thành hiện thực nếu chúng ta học và hành những điều Phật dạy trong Tạng Chi bộ kinh một cách trọn vẹn.
Phương pháp niệm Thân không đòi hỏi điều kiện đặc biệt. Dù ở bất kỳ đâu—trong cảnh tăng, ngoài xã hội, làm việc hay nằm nghỉ—tu nhân nào cũng có thể thực hành. Bốn oai nghi đi, đứng, ngồi, nằm là những hoạt động hằng ngày của mỗi con người. Bằng cách đưa sự chú ý vào những động tác này, ta gradualmente phát triển manas (định) và phát triển tuệ (prajñā). Quá trình này tuy không nhanh như những pháp quán khác, nhưng lại bền vững, an toàn, không dễ đi lạc đường hay bị biệt lự.
Áp Dụng Niệm Thân Vào Đời Sống Thực Tế
Đối với những người mới bắt đầu con đường tu hành, việc chỉ tập trung vào một pháp là cách tiếp cận khôn ngoan. Thay vì cố gắng tu tập tất cả các pháp cùng lúc—niệm Thân, niệm Thọ, niệm Tâm, niệm Pháp, cùng với các pháp khác như thiền định, quán vô ngã, quán vô thường—người tu hành mới nên chọn một pháp phù hợp nhất với căn cơ của mình và kiên trì với nó.
Những người sinh sống hằng ngày với cuộc sống bận rộn, nhiều phiền não, những thói quen tinh dục mạnh mẽ, tham dục vương vấn, đây chính là những người phù hợp nhất với pháp niệm Thân. Bằng cách quán sát thân thể một cách có ý thức, nhận diện sự vô thường, vô ngã, khổ đạo của nó, dần dần sự tham chấp sẽ được xoa dịu, tâm sẽ trở nên bình yên hơn, và từ đó những hiểu biết sâu sắc về bản chất của sự tồn tại sẽ phát sinh tự nhiên.
Hơn nữa, niệm Thân cũng là nền tảng vững chắc cho sự phát triển của những pháp khác. Một khi tâm đã được định tịnh thông qua niệm Thân, những pháp quán khác như quán vô ngã, quán giải thoát sẽ dễ dàng hơn rất nhiều. Đây là lý do tại sao Đức Phật đặt niệm Thân là vị trí đầu tiên trong Tứ Niệm Xứ.
Kết Luận: Con Đường Tu Hành Đúng Đắn
Không dễ gì hiểu và tu một cách có kết quả thiết thực trong đời hiện tại, để những người xuất gia và tại gia tu theo lời dạy của Đức Phật trong kinh Tạng Chi bộ có được kết quả. Chính phương pháp niệm Thân là phương pháp quan trọng hàng đầu trong các pháp môn mà Đức Phật dạy chúng ta. Niệm Thân là phương pháp dễ thực hiện, kết quả định tâm nhanh chóng, trí tuệ khéo xây dựng, giác ngộ giải thoát có khả năng thành hiện thực.
Vậy lại, niệm Thân chính là phương pháp lõi, bao hàm trên cả Thân, Thọ, Tâm, Pháp khiến cho viên mãn sự tu hành của vị đó tự thấy rõ. Khi thực hành pháp này một cách kiên định, hằng ngày, không nhân nhượng, tu nhân sẽ dần dần trải nghiệm sự thay đổi trong tâm và thân. Những khổ đau tinh thần sẽ giảm bớt, những phiền não sẽ được xoa dịu, và cuối cùng sự giải thoát sẽ đến gần hơn.
Trong sự giải thoát, khởi lên tri biết rằng: “Ta đã giải thoát”. Vị đó biết rõ: “Sinh đã tận, Phạm hành đã thành, những việc nên làm đã làm, không còn trở lui trạng thái này nữa”. Đây không chỉ là mong muốn, mà sẽ thành hiện thực nếu chúng ta học và hành những điều Phật dạy trong Tạng Chi bộ kinh một cách trọn vẹn, đặc biệt là thông qua pháp niệm Thân.
Tài Liệu Tham Khảo
Tỳ Khưu ni: Thích Nữ Diệu Không (1987). Luận Đại Trí Độ Tập III, Quyển 48. Phẩm thứ mười chín – Quảng Thuyết. Bản thảo, Sài Gòn.
Thích Hạnh Bình (2013). Những vấn đề cốt lõi trong Kinh Tạng Chi, 158. Sự Khác Biệt Về 3 Minh Giữa Đạo Phật Và Ngoài Đạo. Nxb Tủ sách Tuệ Chủng, TP. Hồ Chí Minh.
HT. Thích Minh Châu dịch (1991). Kinh Tương Ưng 4, Thiền Sâu Xứ. Nxb Viện Nghiên Cứu Phật Học Việt Nam, TP. Hồ Chí Minh.
HT Thích Minh Châu dịch (1996). Kinh Tạng Chi Bộ 1. Nxb Viện Nghiên Cứu Phật Học Việt Nam, TP. Hồ Chí Minh.
GS. Ukolay, Tỳ khưu ni Huyền Trân dịch. Tóm tắt kinh Tạng Chi Bộ. http://www.daophatngaynay.com/vn/kinh-dien/pali/12887-gioi-thieu-tang-chi-bo-kinh.html
Hán dịch: Tam Tạng Tăng Già Độ Bộ, Việt dịch: Tuệ Sỹ (2008). Kinh Trung A Hàm Tập 1, 74. Kinh Bát Niệm. Nxb Tôn Giáo, Hà Nội.
HT Thích Minh Châu dịch (2005). Kinh Tạng Chi Bộ 3. Nxb Tôn Giáo, Hà Nội.
HT Thích Minh Châu dịch (2012). Kinh Trung Bộ 1, 10. Kinh Niệm Xứ. Nxb Tôn Giáo, Hà Nội.
