Bản chất của con người bao gồm cả sự tự ngã (vị kỷ và chăm sóc bản thân) và các liên quan xung quanh khác (lòng vị tha và chăm sóc người khác). Hạnh phúc của con người gắn liền với thiên nhiên mà chúng ta cư ngụ. Mặc dù nhiều nhà kinh tế tin rằng con người chủ yếu vì lợi ích kỷ thân, những nghiên cứu gần đây đã chứng minh rằng tính chất con người bao gồm cả lòng vị tha và khả năng hợp tác. Các nhà kinh tế truyền thống thường bỏ qua vấn đề môi trường và sự phụ thuộc lẫn nhau giữa con người và tự nhiên.
Các nhà kinh tế bắt đầu bằng giả định rằng tất cả mọi người đều tự cao tự đại. Sau đó họ quan sát xem liệu có thể chăm sóc cho người khác hay không. Các nhà kinh tế đã thực hiện những thí nghiệm trong phòng và hầu hết mọi người đều có cảm giác vị tha, được định nghĩa là sự chăm sóc vô điều kiện đối với người khác mà không có động cơ thắm kín. Một thí nghiệm về những gì mọi người mong đợi từ các nhà đạo tạo cho thấy rằng những đối tượng dự đoán các nhà đạo tạo phải công bằng và không hành xử vì lợi ích kỷ. Hành vi hào phóng không chỉ được quan sát thấy trong phòng thí nghiệm, mà còn được dự kiến bởi các đối tượng.
Những thí nghiệm này rất quan trọng cho các nền kinh tế vượt xa việc giả định rằng con người là tự lợi. Chúng cho thấy rằng con người kết hợp nhiều cảm xúc khác vào mô hình của họ. Bowles và Gintis lập luận rằng con người phát triển bản năng hợp tác với tình cảm luân lý theo thời gian để đảm bảo sự tồn tại và phát triển của nhóm.
Bây giờ khi thế giới kết hợp với sự ấm lên toàn cầu, chúng ta có cơ hội để thấy con người hành xử như thế nào khi sự sống bị đe dọa trong thời gian ngắn, mà không có thời gian để tiến hóa. Kinh tế học Phật giáo bổ sung cho công trình của Giáo sư Bowles và Giáo sư Gintis. Tuy nhiên, thay vì giả định bản chất của con người cơ bản là lợi kỷ rồi sau đó tìm lý do làm cho những người lợi kỷ trở thành những người khác, kinh tế học Phật giáo nhìn thấy bản chất con người như vị tha, bởi vì mọi người đều liên kết với nhau.
Tự Lợi Và Bản Chất Thật Của Con Người
Tự lợi (ego) được phát triển khi chúng ta lớn lên trong một thế giới đam mê với vật chất. Chúng ta hỏi: “Điều gì tạo ra sự tự tin về vật chất (sự phát triển bản ngã), và sự tự nhiên của con người bị che khuất bởi sự quan tâm của bản thân?” Chắc chắn quảng cáo tạo ra những ham muốn bất tận, và bất bình đẳng tạo ra sự bất mãn khi người ta so sánh mình với người giàu, với lối sống xa hoa của họ.
Hiệu quả kinh tế được đo bằng tăng trưởng thu nhập, và xã hội đánh giá chúng ta là làm tốt như thế nào bằng cách nhanh chóng gia tăng thu thập. Quảng cáo và các cơ chế thị trường công nghiệp liên tục kích thích những mong muốn vô hạn, khiến con người cảm thấy không bao giờ đủ và luôn tìm cách có thêm. Hệ thống kinh tế hiện đại dựa trên nhu cầu tiêu thụ không ngừng để duy trì sự phát triển kinh tế.
Yên tĩnh Phật tính – con người tìm kiếm sự bình yên trong lòng vị tha
Kinh tế học Phật giáo bắt đầu với niềm tin rằng bản thân của chúng lã tâm tốt và vị tha, nhưng bản ngã của chúng ta che khuất bản chất chân thật của chúng ta bằng những ảo tưởng dẫn đến sự tham lam, hận thù và vô minh (tam độc: Tham, sân, si). Mục tiêu của cuộc sống là đi xa hơn những ảo tưởng, để liên kết với bản tính Phật của chúng ta, sử dụng chính tư duy và thiền định cùng với các căn bản hữu công đồng hòa hợp, thanh tịnh. Sự thiếu hiểu biết về bản chất cơ bản của chúng ta là nguyên nhân gốc rễ của nhiều vấn đề cá nhân, xã hội và chính trị.
Không nhận ra được bản chất tốt đẹp của bản thân hay bản chất của Phật tính, chúng ta rơi vào mê lầm tạo ra nhiều khổ đau. Chúng ta không cần phải đồng ý với những gì con người hành động để thoát khỏi cái “Tôi lợi kỷ” để phát triển “lòng vị tha”. Điều quan trọng là chúng ta có đồng ý rằng, mọi người có mong muốn và trách nhiệm, để chăm sóc cả bản thân và người khác.
Hệ Thống Kinh Tế Phật Giáo Và Sự Phân Phối Công Bằng
Sau đó, hệ thống kinh tế học Phật giáo phân phối lại thu nhập từ người giàu sang, người nghèo khó, và chăm sóc để giảm thiểu khổ đau, làm gia tăng phúc lợi xã hội. Chúng ta có thể kiếm sống, thậm chí thỉnh thoảng thừa sáng, nhưng không phải trả giá cho người khác hay hành tinh.
Các khán giả hỏi tôi về bạo lực, và sự xâm lăng được ban hành bởi các tôn giáo trong suốt lịch sử. Tuy nhiên, bạo lực quan sát thấy, và xâm lược là kết quả của sự nhầm lẫn về việc chúng ta là ai, và làm thế nào để đạt được hạnh phúc, thân tâm an lạc và giảm bớt khổ đau. Hành vi bạo lực không bao giờ có thể chấp nhận được trong kinh tế học Phật giáo, ngoài trừ việc tự vệ bản thân và bảo vệ những người khác để ngăn chặn bạo lực.
Nhiệm vụ của chúng ta là không làm tổn hại đến chúng sinh và Mẹ Trái Đất. Sự có trách nhiệm này bắt nguồn từ sự nhận thức rằng mọi sự vật đều có liên kết mật thiết với nhau. Khi bạo lực xảy ra, nó không chỉ ảnh hưởng đến những người bị tấn công trực tiếp, mà còn ảnh hưởng đến toàn bộ cộng đồng, tới các thế hệ sau, và đến cả trái đất.
Phụ Thuộc Lẫn Nhau Giữa Con Người Và Thiên Nhiên
Nếu không thực hành Phật giáo hay bất kỳ tín ngưỡng nào, người ta có thể áp dụng cách tiếp cận thực dụng chấp nhận sự phụ thuộc lẫn nhau giữa con người và thiên nhiên, đặc biệt là với sự nóng lên toàn cầu. Năm 1971, người sáng lập hệ sinh thái hiện đại, Barry Commoner, đã thể hiện sự phụ thuộc lẫn nhau này như một trong bốn luật sinh thái: “Mọi thứ đều liên quan với nhau. Có một sinh khí quyền cho tất cả các sinh vật sống và những gì ảnh hưởng đến một, ảnh hưởng đến tất cả”.
Khi thiên nhiên bị thoái hóa, và khi con người bị tổn thương, tất cả cuộc sống đều chịu ảnh hưởng. Con người, động vật, thực vật và toàn bộ hệ sinh thái đều liên kết với nhau thông qua những quy luật tự nhiên phức tạp. Sự phá hủy một phần của tự nhiên sẽ tác động tiêu cực đến các phần khác và cuối cùng là đến chính con người.
Như Thiền sư Việt Nam Thích Nhất Hạnh viết: “Chăm sóc môi trường không phải là một nghĩa vụ, mà là vấn đề hạnh phúc, và sự sống còn của cá nhân và tập thể. Chúng ta sẽ sống còn và phát triển cùng với Mẹ Trái Đất của chúng ta, hoặc chúng ta không tồn tại”. Lời dạy này nhắc nhở chúng ta rằng sự liên kết giữa con người và thiên nhiên là không thể tách rời.
Giáo Lý Phật Giáo Về Sự Liên Kết Của Tất Cả Mọi Thứ
Trong kinh điển Phật giáo, khái niệm về sự liên kết lẫn nhau được thể hiện qua tư tưởng Duyên Sinh – Thuyết rằng mọi sự vật đều sinh khởi từ những nguyên nhân và điều kiện. Không có sự vật nào tồn tại độc lập, mà tất cả đều liên hệ chặt chẽ với nhau. Từ hạt cơm trên bàn ăn của chúng ta cho đến không khí mà chúng ta thở, tất cả đều là kết quả của sự hợp tác giữa con người, thiên nhiên và vũ trụ.
Phật Thích Ca Mâu Ni đã dạy rằng, sự hiểu biết sâu sắc về tính liên kết này sẽ tự nhiên dẫn đến lòng từ bi và sự chăm sóc đối với tất cả mọi sinh vật. Khi chúng ta nhận thức được rằng hạnh phúc của mình gắn liền với hạnh phúc của người khác, chúng ta sẽ tự động ngừng gây tổn hại và bắt đầu chăm sóc.
Áp Dụng Thực Tiễn Để Sống Hạnh Phúc Và Bảo Vệ Thiên Nhiên
Cách tiếp cận Phật giáo không yêu cầu chúng ta từ bỏ hoàn toàn những ham muốn vật chất hay sự thoải mái. Thay vào đó, nó khuyến khích chúng ta sống một cuộc sống cân bằng, đủ để nuôi dưỡng bản thân và gia đình, nhưng không lạc lõng trong sự tham lam vô tận. Đây là con đường Trung Đạo mà Phật dạy – không quá khắc khổ cũng không quá dung túng.
Khi chúng ta thực hành thiền định và chính niệm, chúng ta dần dần nhận ra rằng những thứ vật chất không thể mang lại hạnh phúc thực sự lâu dài. Sự hạnh phúc chân thật đến từ tâm an lạc, từ mối quan hệ tốt đẹp với người khác, và từ sự biết ơn đối với thiên nhiên mà chúng ta phụ thuộc vào. Bằng cách thay đổi tâm thức của mình, chúng ta có thể sống một cuộc đời có ý nghĩa, vừa có lợi cho cá nhân vừa có lợi cho cộng đồng và hành tinh.
Kết Luận: Thực Hành Phật Pháp Để Xây Dựng Tương Lai Bền Vững
Giáo lý Phật giáo về sự phụ thuộc lẫn nhau giữa con người và thiên nhiên không chỉ là một triết lý cao siêu, mà còn là một hướng dẫn thực tiễn cho cách sống trong thế kỷ 21. Khi con người nhận thức được bản chất thực sự của mình – một bản chất vốn có tính vị tha và nhân từ – thì họ sẽ tự nhiên chăm sóc bản thân, người khác và thiên nhiên.
Sự thay đổi này không diễn ra qua các luật pháp hay lệnh ra, mà thông qua sự thức tỉnh và giác ngộ về những gì thực sự mang lại hạnh phúc. Mỗi một bước chân cũng có ý nghĩa, mỗi lựa chọn tiêu dùng cũng ảnh hưởng, và mỗi tâm niệm về sự từ bi đều góp phần xây dựng một thế giới tốt đẹp hơn. Hãy bắt đầu từ chính bạn, tu tập để phát triển bản chất Phật tính, từ đó tự nhiên lan tỏa sự tốt lành đến cộng đồng và hành tinh của chúng ta.
Tài Liệu Tham Khảo:
- Brown, C. (2017). “Buddhist Economics and Sustainable Development.” Nature Sustainability, 290.
- Bowles, S., & Gintis, H. “A Cooperative Species: Human Reciprocity and Its Evolution.” Princeton University Press, 2011.
- Commoner, B. (1971). “The Closing Circle: Nature, Man and Technology.” Random House.
- Thích Nhất Hạnh. (2013). “Love Letter to the Earth.” Parallax Press, p. 82.
- Greater Good Science Center. (2021). “The Science of a Meaningful Life.”
