Đạo Phật được nhiều người nhầm lẫn với tôn giáo truyền thống, nhưng thực chất nó khác biệt đáng kể. Không phải là một hệ thống tín ngưỡng dựa trên những chân lý siêu phàm không thể kiểm chứng, Đạo Phật trước hết là những phương tiện chỉ dẫn thực nghiệm tâm linh để khám phá thực tại. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ bản chất đặc biệt của Đạo Phật và cách nó hướng dẫn người tu hành đi tới giác ngộ.
Đạo Phật Khác Biệt Như Thế Nào So Với Các Tôn Giáo
Trong lịch sử nhân loại, các tôn giáo xuất hiện trước triết học và khoa học. Chúng có liên hệ mật thiết với thần thoại – sản phẩm của nhu cầu giải thích các hiện tượng tự nhiên và vũ trụ. Tuy triết học và khoa học cũng nhằm giải thích sự vật, nhưng chúng lại không có mối liên hệ sâu sắc với thần thoại như tôn giáo. Triết học khi tách rời khỏi thần học mới xứng đáng được gọi là triết học, chứ không phải công cụ biện minh cho tôn giáo.
Bản chất giải thích về tự nhiên của tôn giáo không xa so với thần thoại. Những gì tôn giáo nêu ra đều được xem là chính thức dựa trên sự khai mở của thần linh, vì vậy căn bản của tôn giáo là đức tin. Triết học cũng muốn có cái nhìn tổng quát nhưng mong muốn vô tư hơn và duy lý hơn. Khoa học lại có cái nhìn trở nên chi tiết, dù được xây dựng trên thực nghiệm chắc chắn.
Thiền sư Thích Nhất Hạnh dạy về con đường thực nghiệm tâm linh trong Đạo Phật
Đạo Phật không phải là một tôn giáo theo nghĩa những chân lý thần khoáng không thể kiểm điểm mà chỉ có thể tiếp nhận bằng đức tin. Đạo Phật trước hết là những phương tiện chỉ dẫn thực nghiệm tâm linh để khám phá thực tại. Kinh sách có giá trị như những đồ biểu hướng dẫn và phương pháp thiền quán có giá trị như một con tàu đưa người hành giả tới bến bờ hiểu biết. Hiểu biết ở đây không phải là cái hiểu biết từ sách vở mà là bản thân của chính thực tại hiện rõ dưới khả năng trí tuệ bát nhã – chỉ có thể đạt đến do công phu tu tập thiền quán.
Vì Sao Đạo Phật Nhấn Mạnh Thực Nghiệm Hơn Đức Tin
Người Phật tử không khởi hành bằng một mộ vồn liêng kiến thức siêu hình không có nền tảng thực nghiệm, mà bằng những nhận thức được thực nghiệm bảo đảm. Khác với các tôn giáo khác, người Phật tử không bắt đầu bằng một đức tin có tính chất may rủi mà bằng một sự cân nhắc cẩn thận những nguyên lý và phương pháp do Đạo Phật đề nghị.
Đạo Phật mời mọi người thí nghiệm những phương pháp của nó: điều này chứng tỏ Đạo Phật khác hơn các tôn giáo mà trong đó ý niệm về “theo thừa” được xem như là bất tín và phạm thường. Theo nguyên tắc Đạo Phật, một cá nhân nào đó khi muốn bước vào con đường thực nghiệm, phải khảo sát những nhận thức mà Đạo Phật xem như là căn bản, rồi khi đã chấp nhận những nhận thức ấy thì kiểm điểm lại nguyên tắc thực hành rút ra từ những nhận thức kia.
Người tu hành Phật giáo thực hành thiền quán để khám phá thực tại
Khi đã kiểm nhận kỹ lưỡng rồi, cá nhân ấy mới bước vào con đường thực nghiệm với thái độ cương quyết nhưng hết sức tỉnh tạo, khách quan. Nếu sự thực nghiệm không mang lại kết quả thì phải bắt đầu trở lại, và nếu quả thực phương thức đề nghị không thích hợp thì phải bỏ đi để chọn một phương thức khác. Đây là tinh thần khoa học được Đạo Phật áp dụng trong lĩnh vực thực nghiệm tâm linh.
Sự Khác Biệt Giữa Kinh Sách và Thực Hành Tu Tập
Vì Đạo Phật luôn luôn chú trọng thực nghiệm và lý trí nên đức tin của người Phật tử không phải là một đức tin vô điều kiện. Theo sự tiến hóa của tâm linh, đối tượng của niềm tin ngày càng thay đổi, biến chuyển để đi đến sáng tỏ. Khi đối tượng của tin tưởng trở thành sáng tỏ thì chủ thể tin tưởng cũng đã trở nên vững chãi và sáng tỏ lắm rồi. Tin ở đây là một quá trình tiến bộ chứ không phải tín ngưỡng tuyệt đối.
Chữ Budh có nghĩa là hiểu biết, do đó có chữ buddha – người hiểu biết, và sau này chữ buddhism – con đường của sự hiểu biết. Hiểu biết ở đây không phải là cái hiểu biết sách vở kinh điển mà là bản thân của chính thực tại hiện rõ dưới khả năng trí tuệ bát nhã chỉ có thể đạt đến do công phu tu tập thiền quán.
Kinh Kalama dạy về cách nhận biết chân lý qua lý trí và thực nghiệm
Có nhiều cấp độ trong con đường tu hành Phật giáo. Tuy không phải người Phật tử nào cũng đi được con đường đó, nhưng có những người vì căn cơ yếu đuối hơn nên phải chọn một trong những con đường thi thiết của Đạo Phật. Chữ thi thiết có nghĩa là những phương tiện thích hợp với căn tính của những người không đủ sức một mình một ngả xông pha trên đường thực nghiệm. Và cũng vì vậy trong tám vạn bốn ngàn nào vào chân lý, có những nào để dành cho đức tin. Giáo lý Tịnh Độ chẳng hạn, là một giáo lý căn cứ trên đức tin và thích hợp với một số người không phải nhất. Và số người nhỏ của ngũ Tịnh Độ để bước lên ngưỡng của Thiền cũng không phải là không đáng kể.
Tinh Thần Khoa Học Trong Đạo Phật
Đạo Phật không phải là một tôn giáo theo nghĩa truyền thống nhưng cũng không phải là triết học. Đạo Phật không sử dụng cùng những khí cụ của khoa học để đi đến một cái nhìn có tính chất phân tích chi li về sự vật. Nhưng trên con đường thực nghiệm tâm linh, Đạo Phật có tinh thần vô tư và tôn trọng thực nghiệm như khoa học.
Khí cụ của Phật học là khả năng phản tỉnh, tham thiền, trực nhận thực tại. Nói tóm lại Đạo Phật không phải là tôn giáo, không phải là triết học, không phải là khoa học nhưng trong Đạo Phật ta có thể tìm thấy cả các yếu tố tôn giáo, triết học và khoa học. Ngoài các yếu tố đó còn có những tính chất đặc biệt của Phật học không tìm thấy trong tôn giáo, triết học và khoa học.
Thực hành thiền quán giúp người tu hành trực nhận thực tại một cách trực tiếp
Nói đến thực nghiệm tâm linh là nói đến nền tảng căn bản của Đạo Phật. Bởi vì Đạo Phật cho rằng thiếu sự tiếp xúc của con người với những nguyên lý mầu nhiệm của thực tại thì mỗi hình thái của sự sống phải mang tính chất khổ đau và tâm tạ (dukkha). Thế cho nên ở thời nào thiếu chứng ngộ thiếu sự khám phá thì ở thời ấy giáo pháp suy mệt, và sự sống nghèo khó.
Nơi những con người đặt đạo, sức sống trân trề rất rào và thâm nhuận trong mỗi sinh hoạt xã hội. Ở nơi người đặt đạo, tỏa chiếu nghệ thuật linh động của sự sống, nghệ thuật ấy soi sáng cho đường lối nhân sinh của địa phương và thời đại. Mỗi sinh hoạt xã hội cần được xây dựng trên cái nhìn bao quát và khế hợp căn cơ của người đặt đạo. Cho nên Đạo Phật không nhưng chỉ là thực nghiệm tâm linh mà lại còn là sự thể hiện trên cuộc sống những nguyên lý linh động đạt tới do công trình khám phá thực tại của những thực nghiệm ấy.
Đức Tin Có Căn Cứ Trong Đạo Phật
Đức tin của con người nơi sự khám phá của những người đặt đạo – trong đó có Đức Phật – tuy cũng là đức tin nhưng quả thật không giống với đức tin có tính chất rủi may của rất nhiều tôn giáo khác. Nó được hình thành bởi nhận xét ít nhiều có tính chất thực nghiệm, và trong đó yếu tố lý trí đóng một vai trò quan trọng.
Một hôm, các vị hoàng tử xứ Kalama đến bạch Phật: “Thưa Ngài, trong khi các vị đề tử dòng hộ Thích cho rằng giáo lý của Phật là đúng. Vậy thì các nhà truyền giáo khác cũng cho rằng giáo lý của họ là đúng. Vậy chúng tôi biết nghe ai?.” Phật trả lời: “Này các hoàng tử Kalama, đừng vội công nhận một điều gì dù điều đó là điều người ta hay nói. Đừng vội công nhận một điều gì dù điều ấy phù hợp với nội giáo. Đừng vội công nhận một điều gì dù điều đó mình rất ưa thích. Đừng vội công nhận một điều gì dù điều đó phù hợp với chủ trương của mình. Đừng vội công nhận một điều gì dù điều ấy do một người có uy tín nói ra. Đừng vội công nhận một điều gì dù điều ấy được nhiều người đáng kính trọng tuyên bố.”
Kinh Kalama dạy nguyên tắc kiểm chứng thực lý qua lý trí và thực hành
“Này các hoàng tử Kalama, khi nào các ông nhận biết bằng lý trí các ông rằng một cái gì đó là bất thiện, là đáng chê trách, là bị các kẻ thức giả phủ nhận, và nếu đem cái ấy ra mà công nhận và thực hành theo thì sẽ mua lấy đau khổ và tan nát thì các ông hãy bác bỏ nó đi.”
“Và khi nào các ông nhận biết rằng lý trí các ông rằng một cái gì đó là thiện, là không bị chê trách, là được các kẻ thức giả tán thương, và nếu đem cái ấy mà công nhận và thực hành theo thì sẽ đạt tới sự an lạc và hạ nh phúc thì các ông hãy tin nó và đem nó ra thực hành.”
Đó chính là tinh thần của Đạo Phật – đức tin phải có nền tảng trên lý trí, thực nghiệm và kiểm chứng. Con đường tu hành không bắt đầu từ những tín ngưỡng mù quáng mà từ những nhận thức có thể kiểm chứng được. Người Phật tử được khuyến khích suy xét kỹ lưỡng, tham thiền quan sát, và rút ra kết luận từ chính kinh nghiệm của mình.
Giáo Lý Phù Hợp Với Từng Căn Cơ
Không phải tất cả người Phật tử đều có khả năng bước đi trên con đường thực nghiệm cao nhất. Có những người vì căn cơ yếu đuối hơn nên phải chọn một trong những con đường thi thiết của Đạo Phật – những phương tiện thích hợp với căn tính riêng của họ. Đó không phải là sự giảm chất lượng mà là sự khôn ngoan của Phật pháp – nó gặp gỡ mỗi người ở nơi họ đang ở.
Tuy nhiên vì Đạo Phật luôn luôn chú trọng thực nghiệm và lý trí nên đức tin của người Phật tử không phải là một đức tin vô điều kiện. Nó là một quá trình tiến bộ, từ bước này đến bước tiếp theo, từ nhận thức này đến nhận thức sâu hơn. Theo sự tiến hóa của tâm linh, đối tượng của niềm tin ngày càng thay đổi, biến chuyển để đi đến sáng tỏ. Khi đối tượng của tin tưởng trở thành sáng tỏ thì chủ thể tin tưởng cũng đã trở nên vững chãi và sáng tỏ.
Nhất là những người không có đủ điều kiện để là một người đạt đạo thì vẫn có điểm phúc được thụ hưởng những khám phá của những người đạt đạo. Nhìn vào đời sống của người đạt đạo và ánh sáng chân lý tỏa rạng nơi cuộc đời ấy, mỗi người biết rằng họ có thể đặt niềm tin nơi những khám phá kia và cùng nhau xây dựng nếp sinh hoạt của địa phương và thời đại theo sự hướng dẫn của ý thức đạo đức sống động ấy. Như thế ta thấy có hai hạng người theo Đạo Phật: hạng thứ nhất, rất ít, gồm những người tự dấn thân vào con đường khám phá, và hạng thứ hai rất đông, thụ hưởng những khám phá ấy để xây dựng sự sống.
Ta cũng nên nhớ rằng sự khám phá phải được liên tục thực hiện bởi vì thực tại thì linh động và xã hội thì luôn luôn biến chuyển: những khám phá cũ có khi không còn thích hợp với xã hội mới. Đức tin của con người nơi sự khám phá của những người đạt đạo – trong đó có Đức Phật – tuy cũng là đức tin nhưng quả thật không giống với đức tin có tính chất rủi may của rất nhiều tôn giáo khác. Nó được hình thành bởi nhận xét ít nhiều có tính chất thực nghiệm, và trong đó yếu tố lý trí đóng một vai trò quan trọng.
Cộng đồng Phật tử tu hành theo những phương tiện thích hợp với căn cơ riêng của họ
Lời Kết: Bước Vào Con Đường Thực Nghiệm
Đạo Phật, qua những điểm phân tích trên, là một con đường độc đáo – không hoàn toàn là tôn giáo, triết học, hay khoa học, nhưng chứa đựng những yếu tố tinh túy của cả ba. Bản chất đặc biệt của nó nằm ở sự kết hợp hoàn hảo giữa lý trí, thực nghiệm và tâm linh.
Để bước vào con đường thực nghiệm tâm linh của Đạo Phật, bạn không cần phải tuân theo một hệ thống tín ngưỡng tuyệt đối, mà chỉ cần sẵn sàng tham thiền quan sát chính trí tuệ của mình, kiểm chứng những giáo lý thông qua thực hành, và dần dần đi tới sáng tỏ. Đó là tinh thần vô tư mà Đạo Phật đề cao – tinh thần của sự khám phá, của những người dám thách thức bản thân, dám thực hành và chứng nghiệm.
Dù ở bất kỳ mức độ nào của con đường tu hành, mỗi người đều có thể nhận được lợi ích từ những giáo lý Phật đà. Từ những người tự dấn thân vào thực nghiệm sâu sắc cho đến những người thụ hưởng những thành quả của những khám phá ấy, Đạo Phật đều có những phương tiện phù hợp. Hãy bắt đầu hành trình của bạn ngay hôm nay – bằng sự cân nhắc, bằng thực hành, và bằng niềm tin vừa phải dựa trên lý trí và kinh nghiệm của chính mình.
