Một thời Thế Tôn trú ở Sravasti, tại vườn ông Anathapindika. Lúc bấy giờ, Thế Tôn gọi các Tỷ kheo: “Này các Tỷ kheo, có ba hạng người này có mặt, xuất hiện ở đời. Thế nào là ba? Dễ được lường, khó được lường và không thể được lường.”
Từ xưa đến nay, con người luôn sống trong cuộc tìm tòi để hiểu bản thân và những người xung quanh. Phật pháp đã chỉ ra một chân lý sâu sắc: không phải ai cũng dễ dàng nhận diện được. Sự phức tạp của tâm tính con người tạo nên những khác biệt lớn trong cách chúng ta sống, hành động và tiếp nhận giáo lý. Chính vì vậy, Thánh hiền đã phân chia con người thành ba hạng dựa trên khả năng tu tập và nhận thức giáo pháp của họ.
Hạng Người Dễ Được Lường
Thế nào là hạng người dễ được lường? Ở đây, này các Tỷ kheo, có hạng người thao động, kiều căng, lắm mềm làm miễng, thiếu niệm, không tỉnh giác, tâm tán loạn, các căn bị buông thả. Đây gọi là người dễ được lường.
Nhóm người này biểu hiện rõ ràng qua hành vi, cử chỉ và ngôn ngữ hàng ngày. Họ không giữ được tâm niệm trong cuộc sống, dễ dàng bị ngoại cảnh cuốn hút và chi phối. Khi tiếp xúc với các đối tượng, con mắt, tai, mũi, lưỡi, thân và ý của họ không có sự kiểm soát, nên những cảm giác, tưởng tượng, nhận thức lập tức nảy sinh theo hướng không tích cực.
Những người này hoàn toàn hướng về phía bên ngoài, không có nội tu. Tâm ý của họ luôn rong ruổi theo trần, vong động không ngừng khi đối duyên xúc chạm. Với một đời sống hướng ngoài hoàn toàn, họ rất dễ dàng bị ngoài cảnh cuốn hút, chi phối, vui buồn theo những điều mắt thấy, tai nghe. Cũng vì thiếu hướng nội nên đời sống của họ dần dần trở nên hời hợt, đánh mất sự vững chãi, sâu lắng và nhất là đánh mất cơ hội quan sát sâu sắc vào bên trong những biểu hiện bình thường của cuộc sống để hiểu nhau hơn. Do vậy, người này dễ được đánh giá qua những hành động ngoài mặt.
Hạng Người Khó Được Lường
Thế nào là hạng người khó được lường? Ở đây, này các Tỷ kheo, có hạng người không thao động, không kiều căng, không lắm mềm làm miễng, trú niệm, tỉnh giác, nhất tâm, các căn được bảo vệ. Đây gọi là người khó được lường.
Đối với người biết trú niệm, luôn chính niệm tỉnh giác và hộ trì các căn thì họ không giao động theo hoàn cảnh bên ngoài. Mặc dù tiếp xúc đầy đủ với mọi biến động của ngoài cảnh nhưng tâm họ vẫn bình an, bất động. Hạng người này luôn sống trong ung dung, tỉnh lặng mà sáng suốt tinh tường mọi sự. Họ không biểu hiện cảm xúc thái quá, an nhiên với mọi biến động nên khó mà biết được tâm ý của hạng người này.
Người thực hành chánh niệm với tâm lặng và sáng suốt trong cuộc sống hàng ngày
Những người tu tập theo chánh pháp biết cách bảo vệ các căn: khi con mắt tiếp xúc với sắc, tai tiếp xúc với thanh, mũi tiếp xúc với hương, lưỡi tiếp xúc với vị, thân tiếp xúc với xúc, ý tiếp xúc với pháp, họ không để tâm ý bị kéo theo những xu hướng tham lam, sân hận hay si mê. Họ ý thức được rằng tất cả những biểu hiện qua hành vi, ngôn ngữ trong đời sống của con người đều được điều đốc, sắp xếp và chi phối từ trong tâm ý.
Chính vì người này thực hành tỉnh giác và chính niệm, nên họ biết kiểm soát tâm ý, không để tâm theo dần dần những lỗi lạc, những sân hận, những si mê. Họ sống trong sự yên tĩnh và bình an mà vẫn hoàn toàn hay biết, nên khó ai có thể đánh giá hoặc dự đoán được bước đi tiếp theo, ý định hay quyết định của họ.
Hạng Người Không Thể Được Lường
Vậy là người nào gọi là hạng người không thể được lường? Ở đây, này các Tỷ kheo, bậc A la hán các lậu hoặc đã được đoạn tận. Đây gọi là hạng người không thể được lường.
Hạng người thứ ba, bậc A la hán đã diệt tận mọi lậu hoặc an trụ tâm siêu thế của các bậc Thánh nhân nên không thể lấy suy xét phàm tính tình để đo lường, đánh giá hay “hiểu được” các ngài. Không chỉ loại người mà tất cả các loại khác như chư thiên, quý thần cũng không tìm ra dấu vết của những bậc đã an trụ tâm nơi vô sơ trụ, thể nhập tính Không, tùy giác vô ngã.
Bậc A la hán đã xả bỏ hoàn toàn những kiến chấp, tham dục và mê lụy. Tâm ý của họ không còn bị chi phối bởi những yếu tố bên ngoài hay những ảnh hưởng từ nơi quá khứ. Họ đã đạt tới trạng thái hoàn toàn giải thoát, không còn những thao động hay cảm xúc thô kệch. Những người này sống hoàn toàn trong trạng thái sunyata – tính Không, nơi mà không còn sự phân biệt giữa tự và tha, giữa yêu thích và ghét bỏ.
Ứng Dụng Vào Thực Hành Tu Tập
Sự phân loại ba hạng người này không phải là để phán xét hay xem thường người nào, mà để giúp chúng ta hiểu rõ hơn về con đường tu tập và những trở ngại mà con người thường gặp phải. Để từ từ bỏ trạng thái của hạng người dễ được lường, chúng ta cần bắt đầu từ việc học cách chính niệm tỉnh giác trong những công việc hàng ngày.
Sự tu tập chánh niệm không cần thiết phải diễn ra trong những giây phút trang trọng hay thiêm liêm. Nó có thể thực hiện khi chúng ta ăn cơm, đi bộ, làm việc hay lắng nghe người khác. Mỗi khoảnh khắc của sự tiếp xúc giữa các căn và đối tượng đều là cơ hội để tu tập, để giữ tâm ý không bị cuốn theo những ham muốn hay sân hận.
Khi thực hành liên tục, chúng ta sẽ từ từ chuyển từ hạng người dễ được lường sang hạng người khó được lường. Tâm ý sẽ dần dần trở nên ổn định, sáng suốt và không dễ dàng bị ngoài cảnh chi phối. Tiếp tục tu tập sâu hơn, chúng ta có thể tiến gần đến trạng thái của bậc A la hán, nơi mà tâm hoàn toàn giải thoát khỏi những xiềng xích của tham, sân, si.
Kết Luận
Phật dạy về ba hạng người là để gợi nhắc chúng ta rằng không phải ai cũng dễ dàng hiểu hoặc được hiểu. Điều quan trọng hơn là chúng ta nên hướng tới sự tu tập để từ từ nâng cao bản thân, vượt thoát khỏi những chập chứng của tham lam và si mê. Con người có thể thay đổi, tiến hóa và trưởng thành qua tu tập chánh pháp.
Khi chúng ta học cách giữ tâm niệm, bảo vệ các căn và sống một cuộc đời có chủ tâm, chúng ta không chỉ giúp bản thân mà còn tạo tác động tích cực đến những người xung quanh. Hãy bắt đầu từ những bước nhỏ nhất trong tu tập hàng ngày, và nhớ rằng con đường dẫn tới giải thoát luôn mở cửa cho tất cả những ai có quyết tâm theo đuổi chánh pháp.
Tài Liệu Tham Khảo Kinh Điển:
- Đoạn Tạng Kinh Việt Nam (ĐTKVN), Tăng Chi Bộ I, Chương 3, Phẩm Đẩu xứ, Phần Không thể được lường, VNCPHVN ấn hành, 1996, tr.483
