Trong tâm hồn người Việt, chữ “duyên” mang một ý nghĩa sâu sắc và đặc biệt. Không đơn thuần là nguyên nhân hay sự kiện, duyên còn thể hiện những khoảnh khắc định mệnh, những gặp gỡ có ý nghĩa, và những điều kiện tuyệt vời dẫn tới thành công. Ngay từ những câu ca dao xưa, “Phải duyên thì gần như keo / Trái duyên đua dỡi dòng như kề dưỡc vĩnh” – chúng ta đã thấy duyên không chỉ là một khái niệm tâm linh mà còn là một lực lượng ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống con người. Hôm nay, chúng ta sẽ khám phá cách duyên định hình sự nghiệp, quan hệ, và những cơ hội thành công của chúng ta.
Duyên trong Văn Học và Triết Lý Đông Á
Khác với quan điểm Phương Tây, người Đông Á – đặc biệt là người Việt – luôn tin rằng sự gặp gỡ, kết hợp tốt đẹp giữa các con người và những sự kiện trong cuộc đời này không phải ngẫu nhiên. Chúng là kết quả của một yếu tố vô hình, sâu xa như duyên. Triết lý này thể hiện rõ ràng qua một khái niệm độc đáo: “duyên nghĩa trầu cau”.
Trầu, cau, vôi, vỏ… khi riêng rẽ, chúng chỉ là những vật thể đơn lẻ. Nhưng khi chúng hòa quyện với nhau, được ắm ấp trong miệng con người, tất cả đều biến đổi. Trở nên đậm thắm, trở nên rực rỡ. Tương tự như vậy, duyên là lực lượng làm nên sự kết hợp có ý nghĩa giữa các nhân tố, tạo nên những điều tuyệt vời mà riêng lẻ chúng không thể đạt được.
Truyện Kiều của Nguyễn Du là một bằng chứng tiêu biểu. Với 47 chữ “duyên” xuất hiện trong 43 câu lục bát, Nguyễn Du đã làm cho từ này trở thành linh hồn của bộ tác phẩm. Mỗi lần Thúy Kiều gặp gỡ Kim Trọng, Thúc Sinh hay Tô Tử Hải, đều là những giao duyên, những cuộc gặp được số định dẫn dắt. “Người đâu gặp gỡ là mệnh / Trăm năm biết có duyên gì hay không” – trong những câu thơ này, duyên không phải là may mắn mà là số phận, là định mệnh.
Ý Nghĩa Đa Chiều Của Chữ “Duyên”
Trong tiếng Việt, duyên mang nhiều sắc thái ý nghĩa. Ngoài ý nghĩa ban đầu là nguyên nhân, sự kiện, duyên còn chỉ việc theo dõi, nương theo – như Duyên Hải (miền đất ven biển). Nhưng trong cảm thức đó sâu sắc của người Việt, duyên còn hàm chứa ý nghĩa định mệnh, phần số của con người.
Có một sự phân biệt tinh tế giữa “tình” và “duyên” trong nhận thức dân tộc. Nếu duyên là tiền định – những cái sẵn có trong phần của mỗi người – thì tình là sự gặp gỡ tình cờ trong hiện tại. Hỏ Huệ từng nói: “Tình về Đại Lược / Duyên ngược Kim Long” – thể hiện sự phân định ấy. Hay câu ca dao: “Còn duyên kề đón người đưa / Hết duyên đi sớm về trưa mặc lòng” – cho thấy duyên là điều khách quan, vượt ngoài ý muốn con người.
Cây cổ thụ trước chùa Hàn Sơn, nơi có liên hệ sâu sắc với sự sáng tác của Trương Kế
Duyên Trong Sự Nghiệp và Thành Công
Trong cuộc sống thực tế, có rất nhiều chuỗi sự việc liên kết hay nối tiếp nhau một cách lạ kỳ. Những liên kết này quyết định rất lớn tới thành công hoặc thất bại trong sự nghiệp, cuộc đời của con người. Những người thành công trong cuộc sống cũng không thể thoát khỏi chữ “duyên”.
Có nhà văn đã kể rằng vì lúc nhỏ có người bạn của bố tặng cho một cuốn sách truyền cổ tích của Alexen mà khiến người đó say mê văn học và trở thành nhà văn có tiếng. Những người có năng khiếu nào đó mà có duyên – được sinh sống trong gia đình hay làm việc trong một môi trường, hoàn cảnh thuận lợi để phát triển năng khiếu – thì tài năng sẽ có dịp được vun đắp và thăng hoa. Còn không thì mãi là những người bị đời quên lãng.
Quan hệ con người với con người, quan hệ con người với xã hội là những quan hệ chặt chẽ. Nếu không có duyên thì khó là lòng gặp được nhau, hiểu được nhau, cảm được nhau. Cái duyên này là tiền đề khởi đầu cho cái duyên khác, mỗi thứ một chút để dẫn tới thành công. Được làm việc với người nhân văn, nhân ái, có trí tuệ, lại có tâm hồn đó là duyên lớn.
Không phải ai trước đây cũng nghĩ rằng mình sẽ làm ngành nào, công tác ở cơ quan nào. Làm ngành tư pháp, xây dựng pháp luật, phổ biến pháp luật, thi hành án dân sự, quản lý hành chính tư pháp, bổ trợ tư pháp… lại cũng ít người nghĩ tới. Ngành này vất vả chứ không nhân hạ như nhiều người tưởng. Làm thêm giờ, mang việc về làm ở nhà là chuyện thường xuyên. Bồng lực không có vì làm việc chung, không giúp một người dân hay doanh nghiệp nào cụ thể. Chỉ sống bằng đồng lương.
Hồi trụ sở cơ quan Bộ còn ở phố Cát Linh những năm 90, tôi đã thấy không ít lần các em mới vào làm việc, lương không đủ sống, buổi trưa trở lên tầng thưởng ăn trưa bằng chiếc bánh mỳ không nhân, vì ăn ở trong phòng sở người khác thấy thì xấu hổ. Có điều lạ theo tôi biết là rất ít cán bộ tư pháp đúng sau công ty này, doanh nghiệp nào, chạy việc này, việc nào để kiếm thêm. Có lẽ do không có thời gian. Hoặc nửa là do suy nghĩ, tư duy của người “phụ trách pháp luật” có cái “sỹ”, cái tự ái riêng của nó.
Vậy thì đến với nhau chỉ vì có duyên thôi.
Những Điều Kiện Của Duyên Đích Thực
Trước hết, vì thiết tha công hiến, đóng góp cho cái chung.
Tiếp là có tâm lòng nhân hậu, không sợ thua thiệt, luôn mong cho mỗi người, mỗi sự công ngày đều tốt đẹp hơn.
Nửa là cầu mong tiến bộ, nhưng phải bằng thực lực của mình.
Gần đây, có nhiều người coi tư pháp như bạn đời. Để có vẻ thế, để tích góp kinh nghiệm, gây dựng quan hệ, tìm một “cua” học ở nước ngoài hay có bằng cấp này, học vẻ nào rồi đi tìm “duyên mới”, tìm chỗ làm việc có thu nhập khá hơn. Đó là “duyên một ngày”, “duyên lạ”. Khác hơn chuyện không gặp, không nhìn thấy nhau mà vẫn có duyên. Đây là sự tương hợp, là duyên làm nên những tuyệt tác của đời như một trong những bài thơ Đường hay nhất là Phong Kiều dạ bạc của Trương Kế. Bài thơ này được làm nên trong mỗi giao duyên như vậy.
Chuyện Trương Kế Và Chùa Hàn Sơn
Truyền thuyết kể rằng, đây là lần Trương Kế thi trượt, lênh đênh trên con thuyền trôi theo sông nước, dừa lại trên bến Phong Kiều. Buồn chán, thất vọng. Đêm đến cũng u buồn. Chợt nảy ra hai câu thơ:
“Nguyệt lạc ô độ sương màn thiên / Giang phong ngư hỏa đối sâu miền”
Vương trắng vô định, mộng lung như quên đi quê đào của mình. Tiếng quạ kêu đêm hiu quạnh. Và một trời đầy sương. Đó là trên cao xa. Còn quay về ở tầm gần hơn: một cây trên bến, một ngọn lửa thuyền chài và cùng với đó, đối diện với đó là nơi u buồn không thể nào dứt bỏ.
Duyên là đêm ấy ở chùa Hàn Sơn, không xa bến Phong Kiều, vì sự thầy trụ trì cũng thao thức không ngủ. Trương đầu thẳng trong con mắt, trong tâm sự của anh cũng như lạc trong đất trời, trong thẩm sự:
“Sơ tam sơ tứ nguyệt mộng lung / Bán tựa ngàn câu bán tựa cung”
Nght đến đây, sư thầy cũng không thể thêm được nửa. Chủ tiểu ở nhà dưới ngôi ngắm hạ nước như chân ngọc trong ánh trăng bạc, thỉnh thoảng trông lên lầu trên, thấy đèn của sư thầy vẫn sáng, bèn lên vấn an:
-
Bạch thầy, có điều gì khiến thầy chưa ngủ?
-
Ta vừa nghĩ ra hai câu thơ mà chưa biết tiếp thế nào?
Nghe sư thầy đọc hai câu thơ, chủ tiểu reo lên:
- Con cũng vừa làm được hai câu mà nếu được tiếp ý thầy thì e cũng hợp:
“Thủy bả kim bội phân lương đoạn / Bán trầm thủy đề bán phù không”
Sư thầy vỗ tay, cười:
- Đây là duyên Phật cho mà thầy trò ta có bài thơ hay. Con ra thẩm thắnh hồi chuông tạ ơn Phật.
Vậy là giữa đêm mà từ chùa Hàn Sơn giáng lên hồi chuông. Tiếng chuông ấy như một người bạn vô tư mang tâm sự của đất trời, của thầy trò nhà sư, vương và vào không trung, tìm đến người khách u buồn đến tuyệt vọng ở bến Phong Kiều để giao hòa, chia sẻ, để xoa dỗi, an ủi, để cứu rỗi, giải thoát. Và đây rồi hai câu thơ tiếp của Trương Kế:
“Cô tô thành ngoài Hàn Sơn tự / Dạ bán chung thanh đào khách thuyền”
Tuyệt tác của Trương Kế được viết ra trong mỗi giao duyên như vậy. Có thể có người không tin. Nhưng nói như Nguyễn Trường Tộc: “Tin thì tin không tin thì thôi”. Lại nữa, ai mà chẳng muốn có những ngày tháng, giây phút thăng hoa trong cuộc đời, trong sự nghiệp của mình? Muốn thế, cần một chữ “Duyên”.
Kết Luận: Duyên Là Cầu Nối Đến Thành Công
Duyên không chỉ là một khái niệm tâm linh hay triết lý Đông Á. Nó là một hiện thực trong cuộc sống hàng ngày, ảnh hưởng đến mọi quyết định, mỗi cuộc gặp gỡ và cơ hội của chúng ta. Từ những mối quan hệ nhân sự cho đến các bước ngoặt trong sự nghiệp, duyên đóng vai trò quan trọng không thể phủ nhận.
Nhưng duyên không phải chỉ là chúng ta ngồi chờ đợi. Duyên đích thực hình thành khi chúng ta có thiết tha, có tâm lòng nhân hậu, không sợ thua thiệt, và luôn nỗ lực bằng thực lực của mình. Đó là khi chúng ta mở rộng tâm hồn, tạo dựng những mối quan hệ chân thành, và góp phần xây dựng một xã hội tốt đẹp hơn.
Như tấm thơ Phong Kiều dạ bạc, những điều tuyệt vời trong cuộc sống thường ra đời từ những khoảnh khắc bình thường – một đêm sao, tiếng chuông chùa, và hai trái tim cùng tìm tòi, sáng tác. Hãy tin tưởng vào duyên, nhưng cũng hãy chủ động tạo ra duyên bằng tấm lòng chân thành, hành động đúng đắn, và niềm tin vào một tương lai tốt đẹp.
Tinh hoa từ tập “Tư pháp – Ở Đời – Làm Người” của Nguyễn Độc, tác phẩm soi sáng các chiều kích tâm linh trong sự sống của người Việt.
