Một trong những dạy dỗ sâu sắc nhất của Phật giáo là sự phân biệt giữa “hiểu” thông qua kiến thức và “thấy biết” thông qua trực nhận. Đây là một bài học quý báu mà nhiều Phật tử mới bắt đầu tu tập thường bỏ qua. Khi chúng ta nghe về vipassana hay thiền định, ta dễ dàng tưởng rằng cứ học thêm kiến thức, đọc thêm kinh điển thì sẽ tiến bộ trong tu hành. Nhưng Phật pháp lại dạy điều ngược lại—hiểu quá nhiều có thể trở thành chướng ngại trên đường tu học của chúng ta.
Thầy Viên Minh, một vị sư lão tinh thông Phật pháp, đã chỉ rõ điểm này trong một pháp thoại. Ông nói rằng Phật tử nên sử dụng chữ “thấy biết”, “thấu suốt” hay “trực nhận” thay vì “hiểu”, bởi vì “hiểu” là một khái niệm thuộc lĩnh vực trí tuệ, kiến thức lý thuyết. Chúng ta hiểu về một khái niệm hay một người thường là thông qua những lý giải và kết luận từ kiến thức, chứ không phải sự toàn bộ và trực tiếp.
Sự Khác Biệt Giữa “Hiểu” Và “Thấy Biết”
Khi chúng ta nói “hiểu” về một cái ly nước trước mặt, chúng ta không thực sự hiểu gì cả. Chúng ta chỉ “thấy biết” nó rõ ràng mà thôi. Nếu chúng ta dùng chữ “hiểu”, tức là chúng ta đang sử dụng kiến thức, khái niệm để tưởng tượng, để mô tả về cái ly này, chứ không phải đang trực tiếp nhận thức nó như nó đang diễn ra.
Cái ly nước đơn giản minh họa sự khác biệt giữa hiểu lý thuyết và thấy biết trực tiếp
Hầu hết kiến thức mà chúng ta sở hữu là vay mượn từ bên ngoài, không xuất phát từ việc chính mình tự thấy biết trực tiếp. Khi tích lũy càng nhiều kiến thức, càng ôm đấm nhiều thứ vay mượn từ bên ngoài, thì có vẻ như chúng ta “hiểu càng nhiều”, nhưng thực chất là “vô minh càng sâu”. Đây chính là tinh tế của Phật giáo mà ít ai nhận ra được.
Cạm Bẫy Của Kiến Thức Quá Nhiều
Hãy lấy ví dụ về một người học rộng kiến thức Phật giáo. Bất cứ ai hỏi người đó gì về Tam Tạng Kinh Điển, anh ta đều có thể nói được hết, hiểu được hết. Nhưng vô minh của người đó lại sâu hơn so với một người không biết gì cả. Tại sao?
Bởi vì khi không biết gì, người đó mới có cơ hội “trực nhận những gì xảy ra chỉ như chính nó đang là”, trong sáng và trong tâm. Cơn gió thổi, người đó chỉ thấy gió thổi. Mưa rơi, người đó chỉ thấy mưa rơi. Không có lớp khái niệm, lý thuyết che phủ trực nhận của họ.
Trái lại, khi tích lũy quá nhiều kiến thức và hiểu biết, bất cứ một sự kiện nào xảy ra, người đó liền dẫn dắt vào hàng loạt khái niệm, lý thuyết. Người đó sẽ nghĩ: “Cái gì? Sắc hay danh? Có phải tâm sơ không? Có phải vô minh hay tham lam?” Phân tích, phân tích liên tục trong khi sự kiện đã qua mặt từ lâu rồi.
Người mang nặng kiến thức, hiểu biết quá nhiều dễ rơi vào cạm bẫy của kết luận và phân tích. Lâu dần, tâm trí bị mê muội bởi chính những lý thuyết mà người đó học được—đó chính là cái gọi là “ảo tưởng thiền” (cười). Người đó tưởng rằng mình đang tu tập Phật pháp, nhưng thực ra lại đang tự giam mình trong ngục tùm lum của kiến thức và lý thuyết.
Bài Học Từ Ông Bahiya
Một trường hợp điển hình trong kinh điển Phật giáo là câu chuyện ông Bahiya. Trước khi gặp Đức Phật, ông Bahiya chẳng biết gì hết. Nhưng chỉ một câu pháp Đức Phật nói ra, ông Bahiya liền có được sự tỉnh thức và giác ngộ, thậm chí đạt tới Thánh Quả A-La-Hán cao nhất. Sao vậy?
Bởi vì ông Bahiya không bị cân nặng của kiến thức kìm hãm. Không có lớp lý thuyết, khái niệm che phủ, nên khi tiếp nhận pháp Đức Phật, ông có thể trực nhận sâu sắc và toàn bộ.
Điều này không có nghĩa là chúng ta không nên học kinh điển hay tích lũy kiến thức Phật giáo. Kiến thức là cần thiết—nó như chiếc bè giúp chúng ta vượt sông. Nhưng khi đã vượt qua sông rồi, chúng ta không nên bê cả chiếc bè trên vai mà tiếp tục đi bộ. Kiến thức có vai trò, nhưng vipassana—sự trực nhận trực tiếp những gì xảy ra—mới là điểm đích của tu tập.
Ứng Dụng Vào Đời Sống Tu Tập Hàng Ngày
Vậy làm thế nào để chúng ta có thể tránh rơi vào cạm bẫy này? Thầy Viên Minh gợi ý rằng chúng ta cần phải học cách “tháo gỡ” kiến thức khi tu tập thực hành. Khi ngồi thiền, không sử dụng kiến thức. Khi bước đi, chỉ để tâm ở sự bước đi. Khi nghe, chỉ để tâm ở sự nghe. Không phân tích, không kết luận, chỉ trực nhận những gì đang xảy ra.
Điều này đòi hỏi một sự linh hoạt tâm thần: biết khi nào nên sử dụng kiến thức (học tập, hiểu lý), và biết khi nào nên để kiến thức sang một bên (thực hành thiền định, vipassana). Đó là tài năng thực sự của một Phật tử.
Kiến thức Phật giáo nên được xem như một quyển bản đồ, không phải là chính đất đai. Bản đồ chỉ giúp chúng ta biết đường, nhưng để thực sự tới được nơi tính, chúng ta phải dũng cảm bước chân ra khỏi bản đồ đó, để bước trên chính đất đai thực tế.
Kết Luận
Phật giáo dạy rằng “hiểu càng nhiều lại càng vô minh” là một lời cảnh tỉnh sâu sắc cho tất cả những ai muốn theo học Phật pháp. Đây không phải là nói hạ thấp kiến thức, mà là nhận ra giới hạn của nó. Kiến thức là bước đầu tiên trên con đường tu tập, nhưng không phải là bước cuối cùng.
Bước cuối cùng là sự trực nhận trực tiếp, không qua bất kỳ lớp nào của lý thuyết hay khái niệm. Đó là vipassana, là sự thấy biết các hiện tượng như chúng thực sự là. Đó là khi chúng ta từ bỏ được sự ôm ấp kiến thức, khi tâm trí được giải phóng khỏi sự phân tích vô tận, thì mới có thể có sự sáng suốt thực sự.
Tu tập Phật pháp là tu tập để chuyển từ “hiểu” sang “thấy biết”, từ lý thuyết sang trực nhận, từ vô minh sang giác ngộ. Hành trình này, mỗi Phật tử sẽ phải bước tới bằng chính hai chân của mình.
Cùng nhau xây dựng đạo Phật
Theo truyền thống Phật giáo, chúng tôi cung cấp tài liệu giáo dục Phật giáo phi lợi nhuận. Khả năng duy trì và mở rộng dự án của chúng tôi hoàn toàn phụ thuộc vào sự hỗ trợ của bạn. Nếu thấy tài liệu của chúng tôi hữu ích, hãy cân nhắc quyên góp một lần hoặc hàng tháng.
STK: 117 002 777 568 – Ngân hàng Công thương Việt Nam
(Nội dung: Họ tên + Tài thí Xiến dương Đạo Pháp)
