Trong hành trình tu học Phật pháp, có một khái niệm vô cùng quan trọng mà Đức Phật đã trang trọng giảng dạy qua nhiều kinh điển: đó chính là sự phân biệt giữa hý lạc của phàm phu và hý lạc của bậc thánh. Câu hỏi đặt ra là liệu chúng ta có thực sự hiểu rõ về hai loại hý lạc này? Hay chúng ta vẫn bị lạc lối trong những ảo tưởng của lạc thụ hư giả, chưa bao giờ nếm được hương vị thật sự của an lạc tâm linh? Chính sự hiểu biết sâu sắc này sẽ là chìa khóa để chúng ta bước từ bóng tối vào ánh sáng của chánh pháp, từ khổ đau sang giải thoát.
Kinh Pali Thanh tịnh (Pāsādika Sutta) – một trong những kinh điển quý báu nhất của Phật giáo Nguyên thủy – đã rõ ràng phân chia hý lạc thành hai cấp độ hoàn toàn khác nhau. Hiểu rõ điều này không chỉ giúp chúng ta định hướng đúng con đường tu tập, mà còn giúp ta nhận ra bản chất thực của khổ và lạc, từ đó có thể thoát khỏi vòng luân hồi sinh tử.
Hý Lạc Của Phàm Phu: Sự Lạc Lõm Trong Vô Minh
Bốn loại hý lạc thấp kém, hạ liệt của phàm phu này thuộc về phàm phu, không xứng với bậc thánh nhân, không có lợi ích thực, không hướng đến yểm ly, vô tham, tích diệt, an tĩnh, thắng trí, giác ngộ và Niết-bàn. Để có thể nhận thức rõ ràng về những điều này, Đức Phật đã cụ thể hoá thành bốn trường hợp có thể gặp trong đời sống hàng ngày của chúng ta.
Trước hết, đó là hý lạc của người ngu si sau khi sát sanh. Khi một người vô minh, không có tuệ trí phân biệt, sau khi thực hiện hành động sát sanh là giết hại các loài vật sống, họ tự mình sung sướng, hoan hỷ trong lòng vì cho rằng mình đã làm được một việc nào đó. Đây không phải là hý lạc chân thật, mà là sự hoan hỷ giả tạo, lâm sâu trong vô minh. Hý lạc này xuất phát từ niệm tưởng sai lạc, từ tham muốn và sân hận. Nó là loại hý lạc thứ nhất của phàm phu.
Thứ hai, hý lạc từ việc lấy cắp, chiếm đoạt của người khác. Người ngu si, sau khi lấy cung cấp mà không cho, mà chỉ tự lấy cho riêng mình, họ tự sung sướng, hoan hỷ. Đây cũng là một hình thức hý lạc mê muội, dựa trên tham lam và ích kỷ. Sự hoan hỷ này được xây dựng trên nền tảng của bất công, của vô lương tâm. Do đó, nó mang theo hậu quả vô cùng nặng nề trong nghiệp ba đà.
Thứ ba, đó là hý lạc từ nói dối, nói láo. Người ngu si sau khi nói láo để lừa gạt, để che giấu sự thật, để đạt được lợi ích riêng, họ tự tâm mình sung sướng, hoan hỷ. Hý lạc này dựa trên nền tảng của sự gian dối, của kỵ kỵ lòng. Người nói dối có thể cảm thấy hoan hỷ tạm thời khi chiếm được lợi ích, nhưng đó chỉ là hý lạc tạm bợ, chứa đựng nỗi lo sợ bị phát hiện.
Thứ tư, hý lạc từ say đắm rượu chè, từ những trạng thái mê hoặc. Người say đắm, đam mê sống vậy quanh quẩn với năm môn dục lạc – là năm đối tượng lạc thụ qua các giác quan: sắc lạc, thanh lạc, hương lạc, vị lạc, xúc lạc. Họ chìm đắm trong trạng thái mê muội, không biết mình là ai, đang làm gì. Đây là loại hý lạc thứ tư và cũng là thấp kém nhất của phàm phu.
Bốn loại hý lạc này đều mang những đặc điểm chung: tất cả đều tháp kém, hạ liệt, thuộc về thế giới phàm phu. Chúng không xứng đáng với sự tu tập của bậc thánh nhân, không có lợi ích thực sự, không hướng đến sự yểm ly – từ bỏ những ưa thích, từ bỏ những ham muốn. Chúng không dẫn đến vô tham, không dẫn đến sự tích diệt những điều xấu, không mang lại an tĩnh thật sự cho tâm, không phát triển tuệ trí và giác ngộ, không thể đưa con người đến Niết-bàn – nơi diệt tận khổ đau.
Hình ảnh minh họa về sự mê muội của người đam mê năm môn dục lạc trong Phật giáo
Khi chúng ta ngồi thiền hoặc học Phật, chúng ta cần phải thốt sâu vào bản chất của những hý lạc này. Sự hoan hỷ mà chúng ta cảm nhận sau khi làm một điều gì đó bất thiện có thực sự là hý lạc không? Hay đó chỉ là sự kích thích tạm thời của các vị giác? Chúng ta cần nhận ra rằng hý lạc của phàm phu chỉ là một loại sự thỏa mãn tham dục, một sự dã man về mặt tinh thần. Đó là những khoảnh khắc ánh sáng giả tạo, trước sau gì cũng sẽ phai mờ, để lại những hậu quả khổ đau.
Hý Lạc Của Bậc Thánh: Con Đường Đến Giải Thoát
Trong đối lập hoàn toàn với hý lạc phàm phu, Đức Phật đã dạy rằng có bốn loại hý lạc cao quý, thanh tịnh của bậc thánh, những hý lạc này được định nghĩa là những trạng thái hý lạc có khả năng dẫn đến yểm ly, vô tham, tích diệt các khuyết điểm, an tĩnh, thắng trí, giác ngộ và Niết-bàn.
Hý lạc thứ nhất của bậc thánh là hý lạc từ việc ly dục – tức là ly những đối tượng lạc thụ tục lụy. Khi một vị Tỳ-kheo, một người tu sĩ, hay một người Phật tử quyết tâm ly những cám dỗ của năm dục, ly những tham muốn về sắc, ly những cái tệ, họ vào được trạng thái thiền định thứ nhất. Trong trạng thái này, tâm được an định, được chiếu sáng bởi tuệ trí. Người ấy cảm nhận được một loại hý lạc sâu sắc, có hạng với tâm, có hạng với tuệ. Đây là hý lạc chân thật lần đầu tiên, xuất phát từ sự từ bỏ, từ sự thanh tịnh.
Hý lạc thứ hai của bậc thánh đến từ sự diệt ngay cả những ưu tư, những suy tính phân tích. Khi vị Tỳ-kheo diệt hết tâm – những suy tính phân tích – và tứ – những suy tính tái tính (cô lập những gì mình đã phân tích), họ bước vào thiền định thứ hai. Trong trạng thái này, tâm hoàn toàn yên tĩnh, tập trung vào một chỗ duy nhất. Hý lạc nơi đây được trù bom từ sự định tâm, từ sự nội tĩnh của tâm. Nó là một loại an lạc cao quý hơn, vì nó không còn bị quấy rầy bởi những hoạt động tâm thức.
Hý lạc thứ ba của bậc thánh xuất phát từ sự từ bỏ cả định – sự tập trung tâm. Khi vị Tỳ-kheo ly hết định, họ bước vào thiền định thứ ba, nơi mà tâm vừa thanh thản vừa sáng suốt, vừa từ tùng vừa dõi sát. Hý lạc ở đây là một loại hý lạc vô cùng tế nhị, gắn liền với sự thứ kỳ thụ – sự cảm nhận sự sáng suốt mà không còn nỗi lực.
Hý lạc thứ tư của bậc thánh là hý lạc từ sự xả – tức là sự buông xả tất cả, sự định cư không còn thiên về vui hay khổ. Khi vị Tỳ-kheo xả hết cả lạc và khổ, xả hết những sự tư duy, họ bước vào thiền định thứ tư. Trong trạng thái này, tâm hoàn toàn vắng lặng, hoàn toàn trung lập, hoàn toàn tự tại. Đây là hý lạc cao nhất mà con người có thể trải nghiệm trong quá trình tu tập.
Bốn loại hý lạc này của bậc thánh đều có những đặc điểm chung rõ ràng: chúng cao quý, thanh tịnh, chúng hướng đến yểm ly, chúng dẫn đến vô tham, tích diệt những điều xấu, mang lại an tĩnh thật sự, phát triển tuệ trí, dẫn đến giác ngộ và cuối cùng là Niết-bàn.
Thiền định và tu tập trong Phật giáo – con đường đến hý lạc của bậc thánh
Lợi Ích Của Việc Thực Hành Hý Lạc Bậc Thánh
Nhận thức rõ ràng về sự khác biệt giữa hai loại hý lạc này, những ai sống với hý lạc của bậc thánh – những ai từ bỏ những ưa thích tục lụy để theo đuổi những hý lạc cao quý – có thể mong đợi những kết quả có thể đạt được thông qua tu tập tâm.
Kết quả thứ nhất là Nhập lưu – vị Tỳ-kheo diệt được ba kiết sử (ba xiềng xích buộc chặt con người vào vòng lưu chuyển: mê ngã, nghi ngờ, tín hiệp tà kiến), được nhập vào dòng Thánh, không còn bị đẩy lạc, nên nắn định sẽ được giác ngộ. Những người ở bậc này chỉ còn tối đa bảy lần trở lại cõi này trước khi hoàn toàn giải thoát.
Kết quả thứ hai là Một lần sau – những người diệt được ba kiết sử, và làm mềm những phần còn lại của tham, sân, si. Họ chứng báºc Nhất lai, chỉ còn trở lại cõi người này một lần nữa trước khi diệt tận khổ đau. Những người ở bậc này đã có những tiến bộ đáng kể trong hành trình thoát khổ.
Kết quả thứ ba là Bất hoàn – những vị Tỳ-kheo diệt được năm hạ pháp kiết sử (những xiềng xích buộc chặt con người vào cõi dục), được hóa sanh ở các cõi Sắc giới hoặc Vô sắc giới, tại nơi đó họ nhập Niết-bàn, không còn phải trở lại cõi này nữa. Những người ở bậc này đã hoàn toàn thoát khỏi lâu lay của thế giới hình dung, chỉ còn chờ thời gian để hoàn tất giác ngộ cuối cùng.
Kết quả thứ tư là A-la-hán – những vị Tỳ-kheo diệt hết tất cả các lâu hoặc (những khuyết điểm: tham, sân, si, mạn, nghi ngờ, tín hiệp tà kiến, v.v.), tự mình chứng tri, chứng ngộ và an trụ ngay trong hiện tại với vô lâu Tâm giải thoát, Tuệ giải thoát. Nhân Arahant đã đạt tới viên mãn tuệ trí, không còn bất kỳ khuyết điểm hay sự buộc ràng nào. Đây là đỉnh cao của tu tập, nơi mà giải thoát hoàn toàn đã được thành tựu.
Vì thế, những ai sống với đạm mê bốn loại hý lạc của bậc thánh này, có thể mong đợi được bốn kết quả, bốn lợi ích như đã nêu. Những lợi ích này là kết quả trực tiếp của việc từ bỏ những lạc thụ tạm bợ để tìm kiếm những trạng thái hý lạc cao quý, từ từ dẫn đến tâm giải thoát hoàn toàn.
Tổng Kết: Lựa Chọn Con Đường Của Riêng Bạn
Sự phân biệt giữa hý lạc của phàm phu và hý lạc của bậc thánh không phải là lý thuyết trừu tượng, mà là một vấn đề thực tế hàng ngày trong cuộc sống của chúng ta. Mỗi khoảnh khắc, chúng ta đều đứng trước lựa chọn: theo đuổi những cám dỗ tạm thời hay kiên trì trên con đường tu tập?
Hý lạc của phàm phu có vẻ hấp dẫn, dễ chạm tới, nhưng nó như vàng giả, bề ngoài lấp lánh nhưng bên trong rỗng tuếch. Nó mang theo hậu quả của vô minh, tạo ra những kết nối tâm thức tiêu cực, làm cho tâm chúng ta ngày càng bị giam cầm sâu hơn trong vòng luân hồi.
Hý lạc của bậc thánh, dù thoạt đầu có vẻ khó khăn, yêu cầu từ bỏ và kiên nhẫn, nhưng đó là con đường thực sự dẫn đến giải thoát, đến hòa bình bên trong, đến tự do tuyệt đối. Mỗi bước đi nhỏ trên con đường này đều là một bước gần tới Niết-bàn.
Kinh Thanh tịnh đã rõ ràng chỉ dạy cho chúng ta: những ai thực hành theo hý lạc của bậc thánh, có thể mong đợi được những kết quả định mệnh dẫn đến yểm ly, vô tham, tích diệt các khuyết điểm, an tĩnh, thắng trí, giác ngộ và Niết-bàn. Lựa chọn nằm hoàn toàn ở tay bạn.
Tham Khảo Kinh Điển:
Bài viết này dựa trên Trường Bộ Kinh – Digha Nikaya, Kinh số 29 – Kinh Thanh tịnh (Pāsādika Sutta), với sự dịch thuật và giải thích từ HT. Thích Minh Châu. Đây là một trong những kinh điển cơ bản và quý giá nhất của truyền thống Phật giáo Nguyên thủy (Theravada), giúp người tu tập hiểu rõ hơn về những bậc thang tiến bộ trên con đường đạo Phật và những kết quả cụ thể mà họ có thể đạt được thông qua thực hành nghiêm túc.
