TS. Thích Hạnh Tuệ
Tâm là một từ quan trọng nhất đối với người tu đạo. Có thể nói Phật học chính là tâm học, người tu mà không hiểu đúng về tâm, không làm chủ tâm, không điều phục tâm, không làm cho tâm nhu nhuyễn thì đường tu giác ngộ còn rất xa vời. Đây chính là lý do tại sao việc nắm bắt được bản chất và chức năng của tâm lại trở nên vô cùng quan trọng trong hành trình tu tập của mỗi Phật tử.
Như lời Phật dạy trong kinh Hoa Nghiêm:
Tâm như người hoạ sĩ
Vẽ các kiểu hình tượng
Mọi thứ trên thế gian
Không cái gì không tạo
Tâm (chữ Hán 心) là một từ vừa thường gặp vừa trừu tượng, khó hiểu. Tâm không hình tượng, không màu sắc, không thể sờ mó nắm bắt được. Tuy nhiên, trong đời sống hàng ngày, ai ai cũng thường xuyên đề cập đến chữ tâm: sống cho có lương tâm, làm việc cho có tâm, miệng nói thế nhưng tâm nó tốt lắm, làm vậy mà không cần rút lương tâm, v.v. Những biểu hiện này cho thấy rằng con người luôn ý thức được sự hiện hữu và tác động của tâm trong cuộc sống.
Tâm Là Trung Tâm Của Phật Học
Tâm học chính là nền tảng cơ bản của Phật giáo. Tông Thiền Phật giáo có câu kệ chứng tỏ điều này: “Không lập văn tự, truyền riêng ngoài giáo, chỉ thẳng tâm người, thấy tính thành Phật”. Nói đơn giản, Thiền tông chủ trương ngộ tâm thành Phật. Thật ra, nói ngộ tâm, liễu tâm, triệt ngộ tâm, đại ngộ tâm chính là thấy biết đúng nhưng thật về tâm.
Toàn bộ hệ thống kinh điển Đại thừa Phật giáo giảng dạy về chữ “tâm” từ nhiều góc độ, ở nhiều chiều kích, trên nhiều phương diện, bằng nhiều phương thức khác nhau. Kinh Bát-nhã Tắc Kinh Lăng Lơ (Heart Sutra) là một bài kinh ngắn gọn chỉ có 260 chữ, nhưng nó bao hàm tinh yếu của bộ kinh Đại Bát Nhã gồm 600 quyển của Phật giáo Đại thừa. Đây là minh chứng rõ ràng cho tầm quan trọng của tâm trong Phật pháp.
Các Loại Tâm Theo Phật Giáo
Có nhiều cách hiểu và phân loại tâm từ nhiều góc độ khác nhau. Theo một số phân tích chính thống, người ta chia tâm thành các loại như sau:
Chân như tâm (Kiến thật tâm) hay Phật tâm, Phật tính chỉ cái tuyệt đối không sinh không diệt mà Thiền tông đề cập. Đây là bản chất tâm asankhata (không vi tạo), là tâm nguyên sơ, không bị vẫn lụa bởi các ý niệm phân别.
Nhịp đoán tâm chỉ cho trái tim da thịt có nhịp đập, khi trái tim hết đập là ngừng thở. Đây là tâm sinh lý của cơ thể loài người.
Tinh yếu tâm chỉ cái tinh hoa của cột sống. Ba loại tâm trên được dịch từ danh từ Hàn-đặc “hṛdaya” trong tiếng Phạn.
Tập khởi tâm chỉ cho thứ thứ tâm tức Ālaya-thức hay Alaya consciousness trong triết học唯識 (Duy thức).
Tư lương tâm chỉ cho Manas hoặc thứ thứ bảy theo một số phân tích.
Duyên lự tâm chỉ cho Ý thức, tức là thứ thứ sáu theo Duy thức học. Ba loại tâm sau đây dựa trên quan điểm của Duy thức học Phật giáo.
Theo Phật giáo Nam truyền, có sáu căn giác quan bao gồm: mắt, tai, mũi, miệng, thân và ý, khi chúng hoạt động lại với nhau được gọi chung là Tâm. Đây là tâm trong một nghĩa khác, liên quan trực tiếp đến việc tiếp nhận và xử lý thông tin từ thế giới bên ngoài.
Hoa sen biểu tượng tâm trong giáo lý Phật học, tượng trưng cho sự thanh tịnh từ dơ bẩn
Lương Tâm – Khía Cạnh Đạo Đức Của Tâm
Lương tâm (tâm lương thiện trong sáng) là một từ rất phổ biến trong mọi lĩnh vực đời sống xã hội, từ việc lớn ảnh hưởng đến nhiều người cho đến những việc nhỏ giữa con người với nhau. Vì lợi ích của mình mà không màng đến đau khổ của người khác là người vô lương tâm, còn người có lương tâm biết cân bằng giữa lợi ích của mình và người khác.
Người không có lương tâm vô cảm trước nỗi đau của người; người có lương tâm biết đặt mình vào trường hợp của người khác để hiểu để thông cảm. Trong tiếng Anh, tâm được dịch là “mind” (thực thể nhận thức), có khi là “heart” (trái tim, cảm xúc), cũng có khi là “consciousness” (ý thức). Sự đa dạng này phản ánh tính phức tạp của khái niệm tâm.
Tâm – Nền Tảng Của Tất Cả Sự Vật
Kinh Phẩm Thắng nói rõ về công năng của tâm qua bài kệ nổi tiếng:
Vật gì dẫn dắt đời?
Vật gì tự nảy hại?
Và có một pháp nào
Mọi vật đều tùy thuộc?
Chính tâm dẫn dắt đời
Chính tâm tự nảy hại
Chính tâm là một pháp
Mọi vật đều tùy thuộc
Trong thời công phu chiều các chùa Bắc tông hay tụng bài kệ kinh Hoa Nghiêm:
Nếu ai muốn biết rõ
Ba đời, mười phương Phật
Hãy quán tính pháp giới
Tất cả do tâm tạo
Người tu tập, muốn biết ba đời mười phương chỉ Phật tu như thế nào để thành Phật thì chỉ cần quán như thật: Tất cả do tâm. Muốn vạn phu muộn bất an, khổ nào, nghiệp chướng đều có nguồn gốc từ tâm bất thiện tham lam, ích kỷ, đố kỵ, sân si, cố chấp sinh ra.
Tâm Thức, Tâm Ý Và Ý Thức
Khi nói đến tâm thường có từ đi chung như tâm thức hay tâm ý, có người chưa phân biệt rõ tâm – ý – thức có liên quan với nhau như thế nào. Luận Thành Duy Thức nói: “Tâm, ý, thức cùng một thể, khi nói tích tụ tập khởi là tâm, nói tư duy trì lương là ý, nói phân biệt nhận thức là thức.”
Theo định nghĩa này, ba thuật ngữ tâm, ý, thức thực chất chỉ cùng một thực thể nhưng được quan sát từ các góc độ khác nhau. Tâm đề cập đến chức năng tích tụ và khởi động, ý liên quan đến suy tư và duy trì ý niệm, còn thức là khả năng phân biệt và nhận thức sự vật. Hiểu rõ sự khác biệt này giúp ta nắm bắt được cách Phật học tiếp cận vấn đề tâm từ nhiều khía cạnh khác nhau.
Vai Trò Tâm Trong Tu Tập
Phẩm chất tâm liên quan mật thiết đến mọi mặt của đời sống con người. Tâm không được tu tập, càng buông lung, tán loạn sẽ càng khổ; tâm có tu tập, có chính niệm, có tập trung, được điều phục sẽ càng bình an, hạ hạnh phúc, hưởng thương. Khi tâm được tu dưỡng, tập trung thông suốt, phát huy được công năng dìu dắt có thể giúp chúng ta giải quyết được tất cả những khó khăn, buồn phiền ách táp trong cuộc đời.
Những kỳ nghiệp do tâm bất thiện tạo ra sẽ dẫn đến khổ đau; ngược lại, những tâm thiện lành, chính trực, từ bi sẽ tạo ra những nghiệp lành và kết quả hạnh phúc. Do đó, tu tập và điều phục tâm chính là công việc quan trọng nhất trong đạo Phật. Điều này tương ứng với lời Phật dạy rằng tâm là nhân, tâm là duyên, tất cả các hành động, lời nói đều xuất phát từ tâm.
Ứng Dụng Thực Tế Trong Đời Sống
Hiểu về tâm không chỉ có giá trị lý thuyết mà còn mang ý nghĩa thực tiễn sâu sắc. Khi chúng ta nhận thức được rằng mọi sự vật, mọi trạng thái – dù là hạnh phúc hay khổ đau – đều bắt nguồn từ tâm, chúng ta sẽ có động lực mạnh mẽ để tu dưỡng tâm. Việc tu dưỡng tâm không nhất thiết phải tu khó khăn, có thể bắt đầu từ những điều nhỏ: giữ tâm thanh tịnh, tránh các tâm bất thiện như tham, sân, si, ghen ghét, kiêu căng.
Thực hành những việc lành hàng ngày như thương yêu, bao dung, thành thực, có trách nhiệm cũng chính là quá trình tu tập tâm. Khi tâm có những thay đổi tích cực, những cải thiện trong cuộc sống cũng sẽ theo sau một cách tự nhiên. Điều này minh chứng cho lời Phật dạy: “Tất cả do tâm tạo”.
Kết Luận
Tâm là chìa khóa để mở cánh cửa giác ngộ, là nền tảng của mọi tu tập Phật đạo. Để thực sự tiến bộ trên đường tu, chúng ta phải hiểu rõ bản chất của tâm, phải biết cách tu dưỡng tâm, làm cho tâm trở nên trong sáng, an lạc và viên mãn. Phật pháp dạy rằng Phật-tính vốn có trong mỗi chúng sanh, điều cần thiết là chúng ta phải tu tập, quán chiếu tâm để khai phá nó. Việc tu tập tâm không phải là việc làm khổ cực mà là công việc tối quan trọng dẫn chúng ta tới bình an, hạnh phúc thực sự.
Kết thúc bài viết này, xin gửi đến bạn đọc một bài kệ vĩnh viễn mô phỏng từ chữ Hán, diễn tả đúng đắn ý nghĩa về tâm:
Ba điểm như sao sáng
Hoành cẩu tỏ trăng tí
Thử mang lòng đời sống
Làm Phật cũng do ý
Hy vọng qua bài viết này, quý vị Phật tử và những ai quan tâm đến Phật học có thể hiểu thêm về vai trò quan trọng của tâm, từ đó có định hướng rõ ràng trong hành trình tu tập và sống theo pháp Phật để đạt được bình an, an lạc trong đời sống.
