Từ xa xưa, con người luôn tự hỏi: Vũ trụ này rộng lớn đến cỡ nào? Thời gian kéo dài bao lâu? Điều gì nằm ở phía bên kia của không gian vô hạn? Những câu hỏi tuyệt vời này đã thúc đẩy nhân loại tìm kiếm câu trả lời, từ các huyền thoại cổ xưa cho đến những khám phá khoa học hiện đại. Tuy nhiên, cách đây 2.600 năm, Đức Phật đã có những hiểu biết thâu thắt và sâu sắc về vũ trụ này một cách kỳ diệu, những kiến giải mà chúng ta có thể tìm thấy rõ ràng trong các kinh điển Phật giáo quý báu.
Khái Niệm Vũ Trụ Trong Phật Giáo
Trong Phật học, từ “vũ” (vô) chỉ không gian vô hạn với sáu phương: đông, nam, tây, bắc, trên, dưới. Từ “trụ” chỉ thời gian vô hạn, từ quá khứ xa xưa cho đến vị lai viễn mộng. Kết hợp lại, “vũ trụ” hay “thế giới” trong Phật giáo không chỉ là toàn bộ vật chất hiện hữu, mà còn bao hàm cả tứ phương duy (tây-nam-tây-bắc), quá khứ-hiện tại-vị lai, và một thời gian vô lượng vô số mênh mông rộng lớn.
Đó là lý do tại sao, từ thời kỳ hoang sơ cho đến ngày nay, nhân loại không ngừng thảo luận và nghiên cứu về bí ẩn của vũ trụ. Từ các huyền thoại cổ đại, tới sự khám phá tuần tự của các ngôi sao, hành tinh, và thiên hà, khoa học hiện đại đã chứng minh rằng thời gian và không gian là vô tận, vật chất lẫn năng lượng vượt xa ngoài phạm trù có thể hiểu biết của con người.
Nhân Duyên Khởi – Nguyên Tắc Vận Hành Của Vũ Trụ
Đạo lý nhân duyên khởi mà Đức Phật chứng ngộ nêu rõ ràng một chân lý vĩ đại: “Chư pháp nhân duyên sinh, chư pháp nhân duyên diệt” (các pháp do nhân duyên mà sinh khởi, các pháp cũng do nhân duyên mà biến diệt). Nguyên lý này là nền tảng của toàn bộ sự tồn tại.
Vũ trụ vận vãn—bao gồm cả hữu tình (chúng sinh có sự sống) và vô tình (các vật chất)—đều sinh diệt biến hóa dưới ánh sáng của nhân duyên khởi. Bởi vậy, nhận thức về sự nảy sinh hay sự tăng giảm của vũ trụ chính là nguyên lý nhân duyên khởi, hệt như một vòng tròn, vô thủy vô chung (không có điểm khởi đầu, cũng chẳng có điểm kết thúc). Vì vậy không có cái gọi là sự khởi nguyên hay thuyết sáng tạo của vũ trụ.
Nguyên tắc nhân duyên khởi – Vũ trụ Phật giáo sinh diệt theo quy luật tự nhiên
Còn như thế nào, duyên khởi của vũ trụ, các tông phái Phật giáo đều có chủ trương khác nhau. Một số cho rằng do Nghiệp cảm duyên khởi, số khác giải thích bằng A-lại-da duyên khởi (tư tưởng vũ trụ), Chân như duyên khởi (bản thể tuyệt đối), hoặc Pháp giới duyên khởi (pháp tính). Tuy nhiên, những lý luận này không nằm ngoài sự tạo tác của tâm: “Tâm sinh thì pháp sinh, tâm diệt thì pháp diệt. Nếu tâm không tồn tại, thì hệt như pháp nào tồn tại.”
Tam Giới – Cấu Trúc Ba Tầng Của Vũ Trụ
Đối với thế gian hữu tình và tính độ Phật quốc, vũ trụ quan Phật giáo đã có cách nhìn sâu sắc, thấu đáo: Thế gian hữu tình nương vào quả báo tốt xấu của chúng sinh với sự sai biệt khác nhau, có thể chia làm ba tầng gọi là “tam giới” (ba cõi).
Dục giới là nơi chúng sinh nam nữ có ái dục (tình dục) và những ái dục khác, sống tụ tập với nhau, lấy ngũ dục duy trì sinh mệnh. Do dục niệm thiện ác áy trôi chảy, mà có quả báo thú sinh trong “lục đạo”.
Sắc giới là nơi chúng sinh đã viễn ly tình dục, ở trên cơi dục, không có sự phân biệt nam nữ, không tồn tại ý niệm tình ái. Tất cả đều do tu tập từ “định” mà hóa sinh, nương vào độ sâu cạn, thỏ dịu của thiền định phân làm bốn cấp, tất cả có mười tám tầng trời. Trên nữa là cơi trời vô sắc, cơi này không có vật chất, chỉ lấy tâm thức trừ ở thiền định thâm diệu.
Tam giới này trải qua quá trình thành, trụ, hoại và không, không ngừng lưu chuyển tuần hoàn. Kinh Pháp Hoa nói rõ: “Tam giới vô an, như như hỏa trách, chúng khổ sung mãn, thâm khả bỏ ủy, thường hữu sinh lão bệnh tử ưu hoạn” (tam giới không yên, hệt như nhà lửa, khổ nằm đầy, thật đáng kinh hãi, thường hiện hữu sinh giá bệnh chết và khổn khó).
Tâm Thức – Vũ Trụ Vi Diệu Bất Khả Tư Nghị
Một trong những khái niệm sâu sắc nhất của Phật giáo là vai trò của tâm thức trong vũ trụ. Kinh Chính pháp niệm xứ nói: “Tâm nằng tạo tác nhất thiết nghiệp, do tâm cơ hữu nhất thiết quả” (Tâm có thể tạo tác tất cả nghiệp, do tâm cho nên mỗi có tất cả quả). Lại nói: “Tâm vi nhất thiết xảo hóa sư, nằng ở tam giới khởi chúng hữu nhân” (Tâm như những vị hóa sư giỏi, có thể vẽ nên tất cả trong tam giới).
Từ đó ta hiểu rằng “tâm” là thế giới vũ trụ vi diệu bất khả tư nghị. Chúng sinh trôi lăn trong lục đạo, hoặc thành Phật làm Tổ, đạt đến Thánh cảnh, hết thảy chỉ do hành vi của tâm mà quyết định. Vì vậy, chúng ta bất tất truy tìm bên ngoài tâm, chỉ cần giác ngộ tâm này, không tự làm những việc bất chính, thì sơn hà đại địa, cây cỏ hoa cây đi hết vào trong não bộ. Tức thì một niệm chính là pháp giới, thế giới sa-ba trong chớp mắt biến thành tịnh độ, sự khởi diệt của vũ trụ vận tuởng của tâm thức.
Cái lớn của tâm lực, sự vật biến nhanh chóng của tâm niệm không có gì có thể so sánh nơi nào, thế giới của tâm rõ ràng là vô cùng vô tận hơn nhiều so với thế giới vật chất. Gọi là “nhất niệm tam thiên” (một niệm ba thiên), tâm niệm vừa khởi thì có thể ngao du, rong chơi trong tam giới lục đạo hay vũ trụ mênh mông vô cùng vô tận.
Phật Quốc Tịnh Độ – Thế Giới Tuyệt Vời Do Tâm Tạo
Từ nguyên lý tâm tạo vũ trụ, các kinh điển Phật giáo mô tả chi tiết về những Phật quốc Tịnh độ. Trong Pháp Hoa Kinh, Phẩm Thị độ nói: “Từ thì Tây Phương quá thập vạn ức Phật độ, hữu thế giới danh viết Cực Lạc” (Từ Tây Phương qua mười vạn ức cơi Phật, có một thế giới tên là Cực Lạc). Kinh A Di-Đà nói: “Kinh A Di Phật quốc, đất đó rải bằng những báu vật quý báu, lầu gác được làm bằng thất báu kim, ngân, lưu ly, xa cừu, mã não, hổ phách, và san hô, không tồn tại tam ác đạo, đều là nơi tự hỏi, gặp gỡ của những người làm lành thường đảng.”
Trong Kinh Dược Sư cũng ghi chép, trong thế giới lưu ly của Đông Phương Dược Sư Như Lai, vật chất đặc sinh phong phú, tất cả đều có thể làm theo ý muốn, nhân đặn hiện lành đón hậu. Ngoài ra, Luận Thập địa-tì-ba-sa, Kinh Thập cát tướng v.v., đều tỉ mỉ ghi lại các chủng loại của thập phương Phật quốc tịnh độ.
Tâm Niệm Chính – Chìa Khóa Để Thay Đổi Vũ Trụ
Giáo pháp sâu sắc nhất của Phật về quan hệ giữa tâm và vũ trụ nằm ở khái niệm “tâm vi nhất thiết xảo hóa sư” (tâm như những vị hóa sư giỏi nhất). Đây là khái niệm cho thấy tâm không chỉ quan sát vũ trụ, mà còn tạo tác vũ trụ. Chúng ta không chỉ là những quan sát gia bị động, mà là những tạo tác gia chủ động của thế giới xung quanh.
Cần biết rằng một niệm tâm chính là pháp giới. Nên nếu tâm ta từ từ an ổn, không bị sóng gió của nghiệp cảnh xoay vần, đảo điên, thì như lão sư Thiền sư Vô Môn nói: “nhất nhất hào nhất” (mỗi một ngày trôi qua đều là những ngày tuổi trẻ đẹp), an nhiên tự tại.
Từ tâm chính là pháp giới, tứ duy tế (bốn yếu tố tinh tế của tâm) kỳ diệu khó nói, chúng ta hiểu rằng không nên bận tâm về vũ trụ bên ngoài. Điều quan trọng là tu tập tâm, giác ngộ tâm, quản lý tâm niệm. Bởi vì tâm của chúng ta chính là vũ trụ, vũ trụ chính là tâm của chúng ta. Khi tâm thanh tịnh, thế giới sa-ba biến thành Phật quốc. Khi tâm hôn loạn, Phật quốc cũng trở thành địa ngục.
Ứng Dụng Trong Tu Tập Thực Hành
Những lý luận sâu sắc về vũ trụ không phải để cho Phật tử lãng mạn tưởng tượng, mà là để hướng dẫn chúng ta tu tập thực tế. Hiểu rằng tâm là tạo tác gia của vũ trụ, chúng ta nên:
Thứ nhất, quản lý ý niệm hàng ngày. Mỗi ý niệm thiện là tạo tác một Phật quốc, mỗi ý niệm ác là tạo tác một địa ngục. Vì vậy, tu tập chính niệm là tu tập trực tiếp vũ trụ.
Thứ hai, giác ngộ bản tính tâm. Không phải tìm kiếm những bí mật vũ trụ ở bên ngoài, mà nhìn sâu vào bản chất của tâm ta. Khi hiểu rằng “tâm vi nhất thiết” (tâm là tất cả), thì không còn sợ hãi hay bối rối về thế giới bên ngoài.
Thứ ba, thực hành niệm Phật hoặc thiền định. Thông qua niệm Phật hay thiền định, chúng ta lần lượt chuyển hóa tâm, từ một tâm hôn loạn, bị cuốn hút bởi dục vọng, biến thành một tâm thanh tịnh, an ổn. Khi đó, thế giới xung quanh cũng theo đó mà thay đổi.
Kết Luận: Vũ Trụ Nằm Trong Tâm
Phật giáo không phải một tôn giáo chỉ quan tâm đến những vấn đề siêu hình hay trừu tượng. Thay vào đó, đó là một triết học sâu sắc về vũ trụ, con người, và mối quan hệ giữa hai thứ này. Cách nhìn của Phật giáo về vũ trụ là hàng chứa, toàn diện, và thực tiễn.
Từ khái niệm nhân duyên khởi cho đến lý thuyết tâm tạo vũ trụ, Phật giáo cung cấp cho chúng ta một cái nhìn tích cực về cuộc sống. Vũ trụ không phải một cỗ máy lạnh lẽo, vô tính, mà là một tổng thể sống, có ý thức, và chúng ta là một phần không thể tách rời của nó. Chúng ta không chỉ bị chi phối bởi vũ trụ, mà chúng ta cũng đang chi phối vũ trụ thông qua hành động, lời nói, và ý niệm của chính mình.
Để thay đổi vũ trụ, không cần phải chờ những thay đổi bên ngoài. Chỉ cần tu tập tâm, khuôn phục ý niệm, bạn sẽ thấy thế giới thay đổi theo. Đó là rốn của giáo pháp Phật, nơi lý thuyết cao siêu gặp gỡ thực hành tỉnh thức, nơi triết lý hòa hợp với cuộc sống hàng ngày. Chúng tôi chân thành khuyến khích bạn hành trì điều này, để không chỉ hiểu biết vũ trụ, mà còn nhận ra bản chất chân thật của bản thân qua tâm thanh tịnh.
Bài viết được dịch và phát triển dựa trên giáo huấn của Đại sư Tịnh Văn
