Phát triển tâm định (Jhanas) được Phật vô cùng khích lệ. Bởi vì tâm định là nền tảng của con mắt tuệ (Chính kiến), con mắt nhìn thấy sự thật vô thường, vô ngã, giúp con người giải thoát sâu sắc khỏi đau khổ, sơ hở, ưu, não ngay trong kiếp sống.
Kinh Định tính (Samadhi Sutta) đã ghi lại lời khuyến khích của Phật: “Này các Tỳ-kheo, hãy tu tập định. Sau khi đắc định, vị Tỳ-kheo sẽ tuệ tri các pháp như chứng thực sự là ở”. Thêm nữa, tâm định còn là bí ẩn của khả năng kỳ diệu tinh thần. Tâm định đưa đến một nơi tĩnh cực kỳ sung mãn, khinh an và hỷ lạc ngay trong hiện tại.
Tuỳ vào mức độ tâm định, con người có thể thâm nhập những thế giới nơi tĩnh sâu xa khác nhau của tâm thức và triển khai các sức mạnh siêu thế (thần thông). Trường hợp muốn tái sinh trong một cảnh giới đặc biệt, chỉ cần duy trì tâm định trong giây phút cần thiết. Tâm định còn có thể giúp hành giả đi vào trạng thái tinh thần không tâm tư và không cảm xúc (diệt thọ tưởng định) theo ý muốn.
Dòng chảy của tâm tư và cảm xúc sẽ đứng lại hoàn toàn. Lịch sử nghiêp chép chính đức Phật đã nhập vào diệt thọ tưởng định trước khi Ngài xả bỏ xác thân, kết thúc sự sống trong thân xác một con người.
Phương Pháp Phát Triển Tâm Định Theo Lời Phật
Vì sự quan trọng của tâm định và yếu tố dễ thực hành tâm định bằng cách niệm hơi thở, đức Phật đặc biệt chia sẻ rất nhiều về phát triển tâm định bằng niệm hơi thở (Anapanasati). Trong các bài hướng dẫn cổ lõi về thiền còn lưu lại trong kinh tạng Nikaya, hầu hết đều bắt đầu bằng phát triển tâm định qua niệm hơi thở.
Tiêu biểu, phù hợp với số đông và dễ thực hành và thành tựu nhất là những hướng dẫn sau đây:
“Này các Tỳ-kheo, ở đây Tỳ-kheo đi đến khu rừng, đi đến gốc cây, hay đi đến ngôi nhà trống, ngồi kiết già, lưng thẳng và an trụ chính niệm trước mặt. (1) Tăng giác, vị ấy thở và; tăng giác, vị ấy thở ra. (2) Thở và dài, vị ấy biết: ‘Tôi thở và dài’; hay thở ra dài, vị ấy biết: ‘Tôi thở ra dài’; hay thở và ngắn, vị ấy biết: ‘Tôi thở và ngắn’; hay thở ra ngắn, vị ấy biết: ‘Tôi thở ra ngắn’; (3) Cảm giác toàn thể hơi thở, tôi thở và’, vị ấy tập; ‘Cảm giác toàn thể hơi thở, tôi thở ra’, vị ấy tập; (4) ‘An tĩnh trên vận hơi thở, tôi thở và’, vị ấy tập; ‘An tĩnh trên vận hơi thở, tôi thở ra’, vị ấy tập”.
Đức Phật ngồi thiền dưới cây Bồ đề trong thế kỷ niệm hơi thở
Bốn Bước Tu Tập Phát Triển Tâm Định
Qua chia sẻ của Phật, viêc phát triển tâm định bằng niệm hơi thở có thể chia ra bốn bài tập: (1) Chính niệm tăng giác hơi thở và hơi thở ra; (2) Biết hơi thở và ra dài ngắn; (3) Cảm giác toàn thể hơi thở và ra; (4) An tĩnh trên vận hơi thở và ra.
1. Chính Niệm Tăng Giác Hơi Thở Và Ra
Chính là đúng như vậy. Niệm là nhớ, ghi nhận. Tăng giác là rõ ràng, không mê mờ. Chính niệm tăng giác là ghi nhận đúng như vậy, một cách rõ ràng, không mê mờ những gì đang diễn ra. Một người muốn phát triển tâm định cần bắt đầu từ “chính niệm tăng giác hơi thở và hơi thở ra”. Nghĩa là người ấy ghi nhận đúng như vậy, một cách rõ ràng, không mê mờ hơi thở vào và hơi thở ra.
Người ấy ngồi thẳng lưng trong tư thế hoa sen, chủ tâm hoàn toàn vào hơi thở ra vào một cách tự nhiên trong trạng thái “xả”. Ghi nhận chính xác, rõ ràng hơi thở ra vào (có tiếp xúc với vị mũi). Hơi thở vào biết vào, hơi thở ra biết ra. Chỉ là làm một việc như vậy. Tâm có dao động, rơi khỏi điểm tiếp xúc của hơi thở với vị mũi, hoặc tâm lơ mơ, không biết rõ được hơi thở vào hay ra, người ấy cứ nhẹ nhàng, tăng tạo đưa tâm trở về lại điểm tiếp xúc của hơi thở với vị mũi và biết rõ đó là hơi thở vào hay ra.
Trường hợp tâm quá đông, có thể kết hợp niệm “vào” khi thở vào và niệm “ra” khi thở ra để tâm tập trung mạnh và ổn định hơn. Nếu vẫn thấy tâm khó tập trung, khó an trụ, tăng cường thêm sự chủ tâm bằng cách kết hợp biết rõ hơi thở ra vào và đếm số. Hơi thở vào, hơi thở ra biết rõ và đếm 1. Hơi thở vào, hơi thở ra biết rõ và đếm 2. Cứ như vậy đếm đến 8 và trở lại 1.
Kiên trì thực tập như thế từ 5 phút, 10 phút, rồi 15 phút cho đến 30 phút. Khi tâm ghi nhận rõ ràng hơi thở vào ra trên vận trong 30 phút mà không có một cố gắng nào nữa, tức là tâm định được trên hơi thở vào ra một cách tự nhiên trong vòng 30 phút, chúng ta có thể bước qua bài tập “Biết hơi thở và ra, dài ngắn”.
2. Biết Hơi Thở Và Ra, Dài Ngắn
Khi tâm đã định được trên hơi thở và ra một cách tự nhiên, chúng ta phát triển tâm định lên cao hơn một chút nữa bằng bài tập “Biết hơi thở và ra, dài ngắn”. Trọng tâm ở bài tập này là ngoài ghi nhận rõ ràng hơi thở ra và (biết hơi thở và và hơi thở ra) như bài tập “chính niệm tăng giác hơi thở và hơi thở ra”, chúng ta chú ý đến vấn đề dài và ngắn của hơi thở.
Nói cách khác là chúng ta không chỉ biết hơi thở và ra mà còn phải biết nó và ra như thế nào. Nó và ra từ điểm đầu cho đến điểm cuối, chúng ta biết rõ trên vận. Chân thành và kiên trì, chúng ta thực tập bài tập này cho được trên vận 45 phút. Trong 45 phút mà ta chủ tâm và biết rõ được hơi thở và ra, dài ngắn trên vận và không giãn đoạn là chúng ta thành công.
Có thể nói niệm hạnh phúc lúc này chúng ta trải nghiệm được qua thiền tập rất lớn. Chính hạnh phúc này cho chúng ta động lực đi tiếp đến bài tập “Cảm giác toàn thể hơi thở và ra”. Giai đoạn này, sự an bình và khoái lạc tự nhiên lớn mạnh, tạo động lực mạnh mẽ cho hành giả tiếp tục thực tập.
Thiền sư trong tư thế định tĩnh, chuyên tâm vào hơi thở
3. Cảm Giác Toàn Thể Hơi Thở Và Ra
Khi đã chính niệm tăng giác được hơi thở và ra dài ngắn, tâm hành giả đã có định tương đối tốt rồi. Lúc này hơi thở rất nhẹ và âm dịu. Nhiều lúc hành giả thấy như không có hơi thở. Tuy nhiên, hơi thở thực tế vẫn ở đó. Nó chỉ quá âm dịu, quá mềm và đẹp, cần một tâm định sâu hơn, vi tế hơn để biết nó.
Chúng ta phải tăng giác hơn, định hơn mới có thể “Cảm giác toàn thể hơi thở và ra” được. Ở bài tập này, ta không còn lưu ý vấn đề dài ngắn của hơi thở nữa. Ta chỉ dồn hết năng lượng trong ta để cảm nhận cho được sự vi tế, âm dịu của hơi thở ra vào. Thở vẫn tự nhiên. Thở vẫn vi tế và âm dịu. Chỉ có ta phải cảm giác thật trên vận cái tự nhiên, vi tế và âm dịu đó của hơi thở.
Ở giai đoạn “Cảm giác toàn thể hơi thở và ra” này, chúng ta cũng có thể thấy và cảm bằng tâm những hiện tượng kỳ diệu của tâm định. Hiện tượng ánh sáng hay một vài hình ảnh lạ mà ta chưa từng biết đến xuất hiện rất đẹp, an bình và thu hút. Chúng ta có thể ngạc nhiên, thích thú, nhưng đừng quan tâm. Cứ là làm việc “Cảm giác toàn thể hơi thở và ra” cần phải làm. Dù ánh sáng hay hình ảnh đẹp nào đó có tràn ngập thần tâm ta, ta cũng chỉ ghi nhận, không làm gì thêm hết.
Giữ được “Cảm giác toàn thể hơi thở và ra” trong trạng thái vi tế của hơi thở và an định của tâm thức trong 60 phút là ta đã thành công. Ta có thể bước vào giai đoạn cuối cùng để chuẩn bị cho thế giới Chính định mà sự giới hạn của ngôn ngữ không thể nào diễn tả trên vận.
4. An Tĩnh Trên Vận Hơi Thở Và Ra
“An tĩnh trên vận hơi thở và ra” là bước đi cuối cùng để bước vào Chính định. Chúng ta không còn lưu ý hơi thở và ra, hơi thở dài ngắn, hơi thở vi tế và dịu âm nữa. Chúng ta chỉ thở tự nhiên, biết rõ. Thở và buông xả hết tất cả. Thở và để hơi thở làm việc của nó. Tâm cũng làm việc của tâm. Ta bây giờ như một chứng nhân độc lập.
Nhìn mọi thứ trong suốt đi qua. Tâm niệm (cảm xúc hay suy nghĩ) hay thân hành (thở hay dao động) có mặt, không hướng ứng, cũng không xa lánh. Buông xả. Tận cùng buông xả. Đơn giản chỉ hiện hữu. Tăng giác, sáng suốt, trên vận và bất động. Mức độ buông xả càng cao, mức độ nhất tâm và sáng suốt càng lớn.
Khi thân bất động, tâm buông xả, định tĩnh và sáng suốt đến một mức độ mà ý niệm, tư duy về dục ái và bất thiện vẫn ẩn mất, một trạng thái thoả mãn và an ổn trong tâm và trên thân tự nhiên có mặt nhiều giờ không giãn đoạn. Chúng ta bắt đầu bước vào Thiền thứ nhất (Sơ thiền), cấp độ đầu tiên của Chính định.
Phát triển tâm định bằng niệm hơi thở đến đây có thể nói là viên mãn. Các cấp độ còn lại (cho đến Tứ thiền) chỉ còn là vấn đề thời gian, nếu thành tựu được cấp độ đầu tiên này.
Những Lời Khuyên Của Phật Về Phát Triển Tâm Định
Đức Phật nói không đoạn tận tham dục, sân hận, hôn trầm thuê miễn, trạo hối, nghi (năm triền cái) và không thấy như thật với chính trị tuệ sự nguy hại trong các dục, một Tỳ-kheo không thể an trụ được Sơ thiền. Đức Phật cũng cho biết một Tỳ-kheo nếu không kham nhận được các sắc, thanh, hương, vị và xúc thì không thể nào đạt đến và an trụ được chính định.
Vì thế, để đạt đến và an trụ được Chính định, một người thiền tập chân thật rất cần lưu ý đoạn tận năm triền cái, nuôi dưỡng tâm kham nhận và thấy nguy hại trong các dục. Một khi tâm đã viên ly, ly tham, buông xả, ly bất thiện, các ý niệm và tư duy thuộc thế tục sẽ vắng mặt, tâm sẽ an trụ, an toàn, định tĩnh và chuyên nhất, người thiền tập bắt đầu bước vào Chính định rất tự nhiên.
Sự cân bằng giữa tâm định được nuôi dưỡng qua niệm hơi thở và tâm định được an trụ bởi tâm đã viên ly các dục là điều kiện tối ưu để phát triển định tâm. Khi cả hai điều kiện này gặp nhau, sự tiến bộ trong tu tập định tâm sẽ diễn ra một cách tự nhiên và hiệu quả, không gượng ép hay cố buộc. Đây là con đường dẫn đến những thành tựu tinh thần cao nhất mà Phật giáo đề cao.
Tài Liệu Tham Khảo Kinh Điển
[1] S.III.13 (Tương ưng bộ kinh III).
[2] Có bốn mức độ định tâm theo chia sẻ của đức Phật: Sơ thiền, Nhị thiền, Tam thiền và Tứ thiền.
[3] Satipatthana Sutta, 10, Trung Bộ Kinh.
[4] Anapanasati, 118, Trung Bộ Kinh.
[5] Kayagata Sati Sutta, 119, Trung Bộ Kinh.
[6] Định tướng (Nimita).
[7] Tăng Chi Bộ III, Thiền, 238.
[8] Tăng Chi Bộ II, Thiền Định, 531.
