Sám hối không chỉ là những lời xin lỗi hối hận, mà là một quá trình thực tiễn chuyển hóa tâm linh sâu sắc. Trong Phật giáo, sám hối tức là làm cho tâm vọng thức bị bẩn bởi lỗi lầm được thanh tịnh, không còn ám ảnh bởi ân hận. Đó là sự cải tạo tâm từ vọng tâm—tâm luận theo phiền não—sang chân tâm, là tâm Phật tính vốn có trong mỗi chúng ta. Sám hối là làm sáng tỏ ánh sáng của Phật tính có sẵn đó, gọi là thường quang, thường chiếu.
Đạo Phật dạy rằng sám hối cần trải qua một quá trình tiến tu đáng kể. Không phải bất cứ lúc nào người vi phạm cũng có thể xóa sạch quả báo của tội lỗi. Nếu người vi phạm chỉ hối hận mà nhân dư còn tồn tại trong tầng thức, họ chỉ thoát khỏi sự xét xử pháp lý và lên án từ dư luận, nhưng chưa thoát khỏi quả báo do nhân dư đã gieo từ trước.
Ba Giai Đoạn Diệt Tội Căn Trong Sám Hối
Quá trình sám phá tội căn chi tiết chia làm ba giai đoạn:
- Giai đoạn một: Người tu nhận thấy mình có tâm vọng
- Giai đoạn hai: Người tu không thấy tâm mình ở đâu
- Giai đoạn ba: Người tu lại nhận thấy mình có tâm chân
Mỗi giai đoạn đều mang ý nghĩa tu tập sâu sắc khác nhau, phản ánh sự tiến bộ của người sám hối từ nhận thức đến chuyển hóa.
Giai Đoạn Một: Nhận Thức Vọng Tâm
Tâm vọng ở đây là tâm luận luôn luôn chạy theo vọng đường, không lúc nào dừng yên. Người phạm lỗi luôn tìm mọi lý lẽ để chạy thoát, biện minh cho mình là vô tội, dù những lý lẽ ấy không vững, không đáng tin cậy. Đây chính là tâm vô minh không nhận biết chính tác của mình, chỉ khước khước tin theo ý nghĩa riêng của mình, cho rằng mình chẳng làm điều gì sai trái đáng gọi là phạm tội.
Người tu Phật pháp nhận thức về sám hối và chuyển hóa tâm linh
Người đã khởi tâm sám hối và người chưa khởi tâm sám hối có sự khác biệt rõ rệt. Người khởi tâm sám hối nhận lãnh rằng mình có vọng tâm, mình đã hành động theo sự sai khiến của tâm ấy. Trong khi đó, người chưa khởi tâm sám hối không thừa nhận mình có vọng tâm và còn coi tâm sai khiến mình phạm tội là tâm chân, do đó cho rằng mình đã hành động theo lẽ phải chính đáng.
Chỉ khi nào người tu sám pháp giữ được tâm mình an tĩnh, không vọng động dù chỉ trong giây lát bừng tỉnh thì mới nhận ra mình có vọng tâm khi phạm tội. Sự bừng tỉnh quý báu này rất quan trọng và khó gặp. Quan trọng vì đó là bước đầu tiên nhận ra vọng tâm, vì là nền tảng để sau đó truy tìm nguyên nhân và cách diệt trừ tội căn. Khó gặp vì phải nhận ra mình có vọng tâm, có lỗi trong khi chính mình lại yên chí là không có.
Khó khăn cốt yếu ở bước đầu tiên này chính là sự xác nhận một thứ gì mà mình lại tin là không có. Điều khó khăn này là đi ngược lại ý mình, dập được tính kiêu mạn, sáng tỏ được tâm vô minh của người sám hối. Sự bừng tỉnh quý báu này Đạo Phật gọi là tỉnh thức, tỉnh giác diễn ý như người u mê mới tỉnh giấc dậy không còn sống trong cảnh mê mộng nữa.
Đạo Khổng trong phần tu thân gọi là minh minh đức, tháp sáng cái đức sáng vốn có sẵn, diễn ý thiện tâm ai cũng có sẵn, sở dĩ làm điều bất thiện vì bị dục vọng lầm lẫn cho u mê. Ngôn từ văn hoa gọi là tháp sáng lương tri và nôm na thường gọi là phá vỡ cái ngu. Câu thành ngữ trong dân gian Việt Nam diễn ý rất linh động: “Cái ngu rất khó nhận thấy, coi như được giấu kín trong một cái vỏ dày cứng, người ngu không nhìn thấy được. Cần có cơ hội đập vỡ cái vỏ dày cứng thì cái ngu mới hiện lộ ra, người ngu mới nhìn thấy được.”
Biết được cái ngu của mình thì người ngu dần dần sẽ hết ngu.
Giai Đoạn Hai: Không Thấy Tâm Mình Ở Đâu
Ở đây người tu tìm không thấy tâm mình ở đâu. Lứa thoát nghe cho là kỳ lạ, nhưng đúng như vậy. Giai đoạn này kỳ từ khi vọng tâm bị tiêu trừ ở cuối giai đoạn một khi người tu đã bừng tỉnh cơn mê, phá vỡ được cái ngu của mình, kỳ từ đó, biết nhận lỗi, truy tìm nguyên nhân và cách diệt trừ tội căn.
Vọng tâm đã bị tiêu trừ nên người tu mới không thấy nữa. Thế còn chân tâm đã hiển lộ ra chưa? Xin thưa: Chân tâm chưa hiển lộ vì khi vọng tâm bị tiêu trừ không còn nữa, người tu đã giải được lý đạo, tháo gỡ được kiết sử phiền nào. Nhưng còn cần công phu tiến tu hơn nữa người tu mới đạt được sự chứng đạo quả, khi đó chân tâm hiển lộ người tu sẽ nhìn thấy.
Tâm vọng bị tiêu trừ dẫn đến trạng thái trống rỗng trong tu tập sám hối
Vọng tâm bị tiêu trừ, chân tâm chưa hiển lộ, trong khoảng thời gian trống rỗng này người tu tìm không thấy tâm mình ở đâu. Ở giai đoạn này người tu cảm nhận thấy hoang mang, sợ hãi, lắc lư nghi ngờ, không biết mình hành động theo đường hướng nào, đặng lực nào?
Vọng tâm không còn, dục vọng tâm niệm không sai khiến mình nữa. Từ hoang mang lắc lư dần đến sợ hãi nghi ngờ mình rất có thể đi lầm đường trong khi tu sám pháp, biết đâu mình đã lạc vào tà đạo không tưởng hảo huyền!
Người thiện học khéo tu không cảm thấy như vậy, nhất tâm tin ở Tam Bảo tiếp tục tiến tu, tin rằng mình đã tiến bộ đi hết giai đoạn một, bước sang giai đoạn hai. Giai đoạn này chính là quá trình chuyên nghiệp từ dự sang là lành. Muốn chuyên nghiệp thì trước hết phải chuyên tâm, mình đang tiến tu chuyên tâm từ vọng sang chân. Quá trình chuyên tâm chưa hoàn tất nên cảm thấy có sự trống rỗng, không có gì đáng sợ hãi và nghi ngờ, trái lại nên phấn khởi cắt bước để sang giai đoạn kế tiếp.
Tình trạng cảm thấy sự trống rỗng coi như tình trạng một bệnh nhân vừa thoát khỏi cơn bệnh hiểm nghèo, đang còn dương sức chưa hoàn toàn bình phục sức khỏe.
Giai Đoạn Ba: Hiển Lộ Chân Tâm Phật Tính
Ở cuối giai đoạn hai người tu thấy mình như mất hết tất cả khi dũng mãnh bước sang giai đoạn ba. Tại sao? Đó là kết quả màu nhiễm của công phu quán tưởng tâm vô thường, pháp vô ngã, vận hữu chỉ là pháp duyên sinh, trùng trùng duyên khởi rồi hoại diệt. Từ cái trông không vô vị, người tiến tu nhờ có ngũ lực miễn mặt hành trì dần đến chứng ngộ chân tâm chính đạo.
Ở cuối giai đoạn ba người khéo tu lại nhận thấy có tâm, đó chính là chân tâm, chính tâm, thiện tâm, Phật tâm dùng từ nào cũng đúng cả. Sự chuyên tâm từ vọng sang chân trong quá trình tu sám pháp tóm tắt như sau: Biết được vọng tâm chuyên sang tâm không, tâm vô cầu, vô tác, rồi chuyên tiếp sang chân tâm.
Đây là lý đạo trong Phật học, từ có thấy tâm chuyên sang không thấy tâm, rồi lại từ không thấy tâm chuyên sang có thấy tâm, sự chuyên này là lý sắc không. Sự có chân tâm xuất phát từ chớ không thấy tâm là lý chân không diệu hữu.
Người tu Phật Đạo đến diều hữu mới viên thành quả Phật. Ở giai đoạn một có thấy tâm ứng với sắc, hiểu theo nghĩa danh sắc, sắc tưởng, huyền sắc. Ở giai đoạn hai không thấy tâm ứng với không. Ở giai đoạn ba có thấy tâm ứng với sắc, hiểu theo nghĩa diệu hữu, diệu dụng.
Sám hối là làm cho vọng tâm vọng thức, là thường tích, đồng thời làm nảy sinh tâm Bồ-đề, tháp sáng lên ánh diệu quang của Phật tính có sẵn trong tâm mỗi chúng ta, đó là thường quang, thường chiếu. Đây là ý nghĩa thật sự của sám hối—không chỉ xin lỗi, mà là quá trình chuyển hóa toàn bộ tâm hành từ vọng sang chân, từ phiền não sang Bồ-đề.
Kết Luận: Tiếp Tục Hành Pháp Sám Hối
Sám hối trong Phật giáo Việt Nam không phải một hành động tức thì mà là một quá trình tu tập dài hạn. Người sám hối cần hiểu rõ ba giai đoạn này để tiếp tục nỗ lực tiến tu, không nản chí khi gặp trở ngại. Quan trọng nhất là sau mỗi giai đoạn, người tu phải tiếp tục tu tập để đạt được sự chứng ngộ chân tâm Phật tính.
Mỗi bước đi trên con đường sám hối đều là sự tiến bộ trong việc chuyên tâm từ vọng sang chân. Hãy tin tưởng vào Tam Bảo, nỗ lực rèn luyện công phu hàng ngày, và sám hối sẽ dẫn chúng ta đến diệu hữu, đến quả Phật. Quá trình này không dễ nhưng nó là con đường chắc chắn nhất để chuyên hóa tâm linh, làm sáng tỏ Phật tính ban sẵn trong mỗi chúng ta.
