Trong suốt cuộc sống, chúng ta đi qua bao nhiêu khoảnh khắc mà không thực sự nhận thức được hiện tại. Chúng ta ăn, làm việc, nói chuyện nhưng tâm trí lại ở nơi khác. Theo lời dạy của Phật giáo, đây chính là tình trạng “sống như chết”. Ngược lại, “sống tỉnh giác” hay “sống thiền” là sống với đầy đủ nhận thức, biết rõ mình đang làm gì, ở đâu và tại sao. Đó là cuộc sống có ý nghĩa thực sự, nơi mỗi hành động đều mang giá trị tâm linh sâu sắc.
Nhiều người hiểu nhầm rằng sống là có nhà, có tiền, có thú lạc và theo đuổi các khoái lạc này. Nhưng theo Phật giáo, hiểu biết về đấu tranh, sáng suốt và tỉnh thức mới là bản chất thực của cuộc sống. Nếu chúng ta không nhận thức được bản thân mình, không biết mình là ai và cuộc sống này là của ai, thì cuộc sống đó cũng chẳng khác gì cái chết. Thiền sư Thích Thông Phương từng nói: “Mỗi việc làm, mỗi cử chỉ, mỗi hành động, mình sống trở về với ánh sáng tỉnh giác của mình thì trong việc làm, trong hành động đó, mỗi lẽ là thực sống và có ý nghĩa, còn không thì sống như chết.”
Sống Là Gì: Hiểu Rõ Về Cuộc Sống Thực
Quỷ vị thường đặt câu hỏi lại bản thân: chúng ta sống trên đời lâu nay, nhưng sống là gì? Chúng ta phải biết sống là gì, ai sống, cuộc sống này là của ai, để đó mới là cuộc sống thực sự. Còn sống mà không biết sống là gì, cũng không biết ai sống nữa, vậy là sống như thế nào? Phật gọi sống như vậy cũng giống như chết.
Thông thường người ta hiểu sống là ăn, là ngủ, là mặc, là vui chơi, thụ hưởng cái này, cái nọ, tạo tác những sự nghiệp này, sự nghiệp khác. Nói đơn giản lại, sống tức là hoạt động, hoạt động này, hoạt động nọ, đó là sống, còn ngừng hoạt động là chết. Do đó, nhiều người nghĩ rằng mình phải tranh thủ thụ hưởng cho kịp thời, chứ để chết là hết, không kịp hưởng.
Trái lại, người hiểu đạo là sống phải tỉnh, phải giác, chứ không phải sống trong cơn mê. Nghĩa là sống phải mở mắt sáng tỏ. Nếu không như vậy, đối với người trong đạo thì sống cũng như chết, sống mà không biết gì là mình. Dù cho mình có hoạt động, có tới lui rõ ràng nhưng thiếu cái tỉnh giác này thì giống như thiếu cái hồn.
Tỉnh giác là mở mắt sáng trong cuộc sống hàng ngày, nhận thức rõ ràng mỗi khoảnh khắc
Hiểu Rõ Bản Chất Vô Minh: Nguyên Nhân Mất Mình
Bởi vì chúng ta học đây là học sống, không thể nói suông được. Tứng bước là phải đi vào thực hành. Người đời do có tập khí mê lẫm từ vô lượng kiếp tới giờ, cho nên sống, rồi là làm việc, tạo tác toàn theo nghiệp vô minh. Bị nghiệp dẫn, chi phối nên sống mà không có tự chủ. Đó là sống mất mình.
Vô minh là cái gì? Vô minh là mê lẫm, chấp ngã, không phải ta mà chấp là ta, từ chổ đó tạo bao nhiêu nghiệp, dẫn đi vào trong sanh tử luân hồi. Trong kinh Viên Giác Phật đi định nghĩa thật rõ ràng. Vô minh là:
- Thứ nhất: Chấp thân tứ đại là mình.
- Thứ hai: Chấp tâm duyên theo bóng dáng sâu trăn, cho đó là mình, là ta.
Không phải mình mà chấp lầm là mình, đó là vô minh, mê lẫm. Trong đây có ai không chấp cái đó? Sự thật ai sinh ra trong thế gian này đều mang cái vô minh đó hết, hoặc ít hoặc nhiều, vì nếu không có vô minh chấp ngã thì không vào trong cái này. Vào trong đây là vì mình có tính chấp ngã. Do tính chấp ngã cho nên sống với cái hư dối, quên mất mình.
Vô minh là cái mê lẫm che phủ ánh sáng tâm linh, khiến ta mất khôn tự chủ
Sống Mất Mình: Câu Chuyện Thực Tế Về Vô Thức
Quỷ vị ngồi đây, tay đang lặt rau chẳng hạn, hoặc đang ngồi nghe pháp, tâm có ở đây không? Ngồi trên ghế đây nhưng có lúc tâm chạy ra ngoài đường, hoặc là chạy về nhà. Ngồi đây, mà tâm ở chỗ khác, như vậy rõ ràng là mình sống thân ở một nơi, tâm ở một nơi, sống không có hồn, gọi là sống như chết. Giống hệt như người nằm mơ, thân đang ở trên giường, đầu ở trên gối, mà lúc đó thấy mình đi chơi đủ thứ chổ.
Thời Phật có câu chuyện, Tăng Hộ cháu đang đứng quạt cho Thaýu Tăng Hộ chủ. Tăng Hộ cháu được cung dưỡng hai xấp vải, định đem cung Thaýu, cũng là chủ của mình, nhưng Thaýu không nhận. Ông cảm thấy buồn, nghĩ rằng chủ mình không thương mình, không có tình chủ cháu nữa. Vậy thì mình bán hai xấp vải cho rồi, để kiếm ít tiền cưỡi và sắm xe. Sau đó sanh con, sẽ bỏng đến để lễ ông chủ. Trên đường đi ông nói với vợ:
- Đưa con anh bỏng giúp cho.
Người vợ không chịu, hai người giằng qua giằng lại, đứa nhỏ rơi xuống đường, ông tức quá báo:
- Mẹ nó không nên thân gì hết.
Định gõ đầu vợ một cái, lại trúng đầu Thaýu. Lúc đó, vì có tha tâm thông nên ông chủ biết hết:
- Chủ gõ không trúng đầu vợ, mà trúng đầu ta rồi.
Như vậy là sao? Tăng Hộ cháu tuy đứng quạt hậu Thaýu mà đang sống ở đâu đâu! Như vậy gọi là sống cũng như chết, có thân mà không có hồn, sống mất mình. Giờ mình học thiền, là học sống trở về thực tại, sống tỉnh giác trở lại, thân ở đâu, thì tâm phải ở chỗ đó, đó là sống thiền. Mà phải thực hành chứ không nói suông.
Ví dụ quỷ vị cầm ly nước uống, thì phải cầm thế nào, phải uống như thế nào cho có ý nghĩa. Cầm ly nước là phải tỉnh, biết rõ ràng mình đang cầm ly nước, hấp vào biết rõ ràng mình đang hấp nước, nghĩa là mình phải có mặt ngay ly nước đó.
Ngồi đây nghe pháp cũng vậy, biết rõ mình đang ngồi đây. Đang nghe pháp đây, là mình phải có mặt ngay chỗ này. Phải tập sống trở về thực tại như vậy, tức là có mặt chính mình ngay lúc này, thì mới gọi là thực sống. Nếu khi đang lặt rau mà tâm nghĩ chuyện khác, nghĩ chuyện đi chơi chẳng hạn, phải đặt câu hỏi lại, đang lặt rau đây còn ai đi chơi đó? Liên tỉnh trở lại, quay về ngay cái thực tại đang lặt rau, đó là mình thắp sáng thực tại, là mình đang sống thiền.
Tỉnh giác từng giây phút, hay "thiền trong từng phút giây" là phương pháp tu tập đơn giản mà sâu sắc
Tỉnh Giác Trong Mỗi Hành Động: Học Hỏi Từ Câu Chuyện Thiền
Cũng vậy, mình đang nói chuyện vui vẻ, chợt có câu nói nào chạm tự ái, trong bụng hơi nổi bực lên, mình phải biết và tỉnh ngay, cái gì tự ái, vì sao lại bất thường như vậy? Mình đặt câu hỏi lại để sống trở về với thực tại.
Sự thật cuối cùng chỉ vì một cái tội thôi, mà nó che mờ ánh sáng thực tại, làm khuất lấp nguồn tâm của mình. Mà cái tội đó là cái tội hư dối, từ vô minh mà chấp. Cho nên mình phải tỉnh trở lại, sống trở về thực tại.
Có câu chuyện “Kính Chuông Như Phật”. Một vị Thiền sư Nhật Bản một hôm ngồi thiền xong, gọi thị giả hỏi xem ai thỉnh chuông sáng hôm nay. Thị giả thưa:
- Là ông Sa di mới tới.
Người báo gọi ông Sa di đến, hỏi:
- Sáng sớm hôm nay khi thỉnh chuông ông dụng tâm như thế nào?
Ông Sa di ngạc nhiên, thưa rằng:
- Bạch Hòa Thương, con không có dụng tâm gì, chỉ thỉnh chuông là thỉnh chuông thôi.
Người mới báo:
- Ông không nhận được hay sao? Trong tâm của ông, nhất định phải có chuyên niệm đến một cái gì đó. Bởi vì hôm nay ta nghe âm thanh tiếng chuông rất là trong sáng cao quý. Âm thanh đó phải là của chính một người có tâm chân chính, thành kính mới thỉnh được tiếng chuông phát ra như vậy.
Ông Sa di ngậm nghĩ một lúc rồi thưa:
- Bạch Thaýu, thật ra con cũng không có ý niệm gì khác đặc biệt. Chỉ là khi con chưa đi tham học, lúc đó còn ở nơi chùa quê, Thaýu Bốn Sư của con có dạy: “Khi thỉnh chuông thì phải nhớ ‘Kính chuông như Phật’, phải một lòng thành kính, trái giới thanh tịnh, dùng tâm thiền như lúc nhập định và dùng tâm lễ bái mà thỉnh chuông.”
Nghe như vậy, Thiền sư Dịch Thương gật đầu và khuyên thêm:
- Sau này khi làm việc gì ông cũng nên nhớ giữ tâm thiền như đã thỉnh chuông sáng hôm nay.
Từ đó về sau mỗi khi làm việc gì ông Sa di cũng luôn luôn kính cần, trân trọng, dần dần thành một thói quen, sau thành một Thiền sư nổi tiếng, là Thiền sư Sâm Điền Ngộ Đơ sau này.
Câu chuyện ông Sa di thỉnh chuông với tâm kính chuông như Phật là bài học về sống tỉnh giác
Ánh Sáng Tỉnh Giác: Phá Vỡ Cơn Mê Lẫm
Hoặc khi mình có một nơi buồn thì phải nhớ kỹ, thân này là do đất, nước, gió, lửa hòa hợp. Vậy trong bốn chất đó, cái gì buồn? Đất là vô tri đâu biết buồn. Nước cũng vô tri, đâu có biết buồn! Gió, lửa cũng vậy. Đất nước gió lửa là cái vô tri, không biết buồn, vậy thì chỉ còn cái ta buồn! Mà cái gì là ta? Đó chỉ là một khái niệm tưởng tượng thôi, tưởng tượng trong này có một cái ta, rồi lời nói kia đúng tới cái ta này, nên tự ái, tự ái rồi buồn. Nhưng bây giờ xét kỹ lại, đem cái ta đó ra xem, thì đem không được.
Cho nên phải xét kỹ để cởi mở nó và sống trở lại với ánh sáng tỉnh giác. Đó gọi là sống thiền. Còn không, là bị nghiệp dẫn sống trong vô minh, sống mất mình, quên mất thực tại.
Những điều này mình học thì hiểu nhanh lắm, nhưng tới mấy lúc đó thì quên hết.
Trong nhà thiền có câu chuyện, Thiền sư Tenno sau một thời gian theo học thiền với Thiền sư Nan-in, cảm thấy đủ sức nên xin Thaýu xuống núi. Khi vào thất để đảnh lễ xin phép Thaýu, Thaýu nói:
- Cũng tốt, nhưng lúc này, trước khi vào đây, con để cái dù bên phải hay bên trái ?
Ông ngập ngừng. Thaýu nói:
- Thôi, ở ba năm nữa.
Đó là quên mất thực tại rồi. Lúc đó chỉ lo nhớ vô để xin xuống núi thôi. Ở thêm một thời gian, ông lại xin xuống núi, bắt ngờ Thaýu hỏi:
- Lúc này vào đây con bước chân nào lên thềm trước?
Ông cũng ngập ngừng, Thaýu báo ở thêm ba năm nữa. Thời gian sau, tin rằng mình lúc nào cũng nhớ vì đã hai lần có kinh nghiệm, nên ông vào thất Thaýu xin xuống núi lần nữa. Lúc đó trời có gió mạnh. Thaýu gật đầu báo:
-
Tốt rồi, nhưng con đóng cửa sổ giúm Thaýu rồi hãy đi xuống. Ông mừng quá, đi đóng cửa sổ, nhưng đóng mạnh tay, lại thêm gió mạnh nên vang thành tiếng. Thaýu báo:
-
Thôi chưa được, ở thêm mấy năm nữa. Đó là thiếu tỉnh giác. Thaýu thấy, học thiền, hiểu thiền nhưng tới sống thiền thật không đơn giản. Phải sống tứng phút tứng giây, gọi là thiền trong tứng phút giây. Tức là phải thực sống, sống ngay thực tại, nghĩa là lúc nào mình cũng phải có mặt.
Phá vỡ cơn mê lẫm về "ta" để sống trở lại với ánh sáng tỉnh giác của Phật tâm
Sức Sống Thiền: Kính Chuông Như Phật Trong Mỗi Công Việc
Sức sống thiền là như vậy, thỉnh chuông cũng phải kính chuông như Phật. Còn bây giờ trong chùa ít ai nói thỉnh chuông, mà nói là đánh chuông, dộng chuông. Toàn là đánh, dộng nên tiếng chuông cũng thường không được trong sáng. Còn đây là kính cần trân trọng, làm với một tâm chỉ thành, nên người có kinh nghiệm tâm linh khi nghe người thỉnh chuông, hoặc đánh chuông trên chùa thì biết tâm của người đó như thế nào. Tâm đó đang thuần thục hay còn thô thúo.
Cho nên mỗi việc làm, mỗi cử chỉ, mỗi hành động, mình sống trở về với ánh sáng tỉnh giác của mình thì trong việc làm, trong hành động đó, mỗi lẽ là thực sống và có ý nghĩa, còn không thì sống như chết.
Vì vậy thiền dạy mình sống phải thật sự tỉnh giác, sống trở về ngay cuộc sống thực của mình. Các Ngài thường nhắc nhở chúng ta sống giây phút nào phải xứng đáng giây phút đó. Đây là lời dạy vô cùng quý báu, mời gọi mọi người trở lại với hiện tại, với bản thân thực của mình. Chỉ khi nào chúng ta thực sự sống tỉnh giác, nhận thức từng khoảnh khắc, cuộc sống mới thực sự có ý nghĩa, mới thực sự là cuộc sống, chứ không phải sống như chết trong vô minh và vô thức.
Tài liệu tham khảo:
- Lời dạy của Thiền sư Thích Thông Phương về tỉnh giác trong cuộc sống hàng ngày
- Kinh Viên Giác Phật về định nghĩa vô minh và chấp ngã
- Câu chuyện tu tập thiền của các thiền sư: Tenno, Sa di, Sâm Điền Ngộ Đơ
- Giáo lý về “sống thiền tứng phút tứng giây” trong Phật giáo Việt Nam
