Trong hành trình tu tập Phật pháp, mỗi Phật tử đều từng gặp phải câu hỏi: “Chính tôi là ai?” Đây không chỉ là câu hỏi tương thích trong triết học mà còn là nền tảng của toàn bộ quá trình giác ngộ. Giáo lý Phật đà dạy rằng sự nhầm lẫn giữa bản chân của tâm với bản ngã của cái tôi chính là nguồn gốc của khổ đau và sanh tử. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về sự phân biệt giữa hai khái niệm này, từ đó có cơ sở để tu tập đúng pháp, vươn tới giác ngộ.
Bản Chân – Bản Ngã: Sự Khác Biệt Cơ Bản
Phật pháp dạy rằng bản chân chính là tâm tánh Phật, bản tánh sáng suốt, không nhiễm, vô thường, vô ngã của tâm chúng ta. Bản chân là cái sẵn có từ vô thủy, chưa bao giờ mất, chưa bao giờ sinh, không bao giờ chết. Nó là ánh sáng ban đầu của tâm, giống như mặt trăng thực sự trên bầu trời – vẫn luôn tồn tại, sáng chói, không bao giờ bị che phủ.
Ngược lại, bản ngã là cái mà chúng ta đã tạo ra thông qua vô minh, tham, sân, si. Nó giống như bóng của mặt trăng chiếu xuống nước. Khi gió吹 sóng động, bóng trăng dưới nước bị bào xóa, bị xáo trộn, bị lệch lạc. Nhưng dù bóng trăng dưới nước có bị biến dạng đến đâu, nó vẫn không phải là bóng thực sự – đó chỉ là ảnh tưởng, là sự phản chiếu không chính xác của bản ngã chúng ta.
Bản ngã là những yêu sợ, những mong muốn, những tham lam, những tức giận được tạo ra từ kiếp này sang kiếp khác. Nó có những ưu tính riêng của nó, có những khuynh hướng riêng, có những qui mô hành động riêng, dẫn dắt chúng ta lạc hướng, tạo nên vô số nghiệp nhân, khiến ta mặc kẹp trong vòng luân hồi.
Tâm bầu trời của Phật pháp – ánh sáng ban đầu vẫn luôn tỏa sáng qua sự tu tập
Vô Minh – Nguyên Nhân Của Sự Lạc Hướng
Sự nhầm lẫn giữa bản chân và bản ngã xuất phát từ vô minh – cái tâm không sáng suốt, không hiểu rõ bản chất của mọi sự vật. Vô minh khiến chúng ta cứ thế mà bám vào bóng dưới nước mà coi nó là cái thực sự. Chúng ta đi tìm kiếm hạnh phúc, tìm kiếm khoái lạc, nhưng lại đi đúng hướng ngược lại.
Như trong kinh, Phật dạy về con vua vắng hoàng cung để lêu lổn ngoài phố phường. Thay vì ở trong cung điện đầy đủ của mình, con vua này đi lang thang tìm kiếm cái gì cũng không tìm được, đi làm kẻ sát nhân, làm người gánh phân, làm kỹ nữ… Tất cả những công việc này chỉ tạo ra thêm khổ đau, thêm bất mãn, thêm vong tưởng.
Chúng ta cũng vậy – vô minh khiến ta chạy theo bản ngã, theo những cái chánh ra gì, tạo ra nghiệp chánh ra gì, trong khi bản chân, bản chất thực sự của tâm vẫn luôn ở đó, chờ đợi chúng ta thức tỉnh.
Từ Vô Minh Đến Giác Ngộ – Con Đường Tu Tập
Trước khi tiếp cận Phật pháp, bản ngã cứ lôi kéo chúng ta đi theo những thứ phi thực sự. Nhưng khi tu tập Phật pháp, khi bắt đầu hiểu rõ giáo lý, bản ngã dần dần được dẫn trở lại bản chân. Đây chính là quá trình tu tập.
Phật tử cần luôn thần trọng, chủ tâm, quan sát thân, thọ, tâm, pháp để thấy rõ bản thân hiện tại đang rơi vào trạng thái nào: đang trong ngã hay đang lìa ngã? Đang tham, sân, si hay đang rời bỏ những thứ này? Miễn là còn tham, sân, si, còn những ưu tính của bản ngã thì chúng ta vẫn đang tạo ra nghiệp.
Nhưng khi tâm trở nên rộng lặng, trong sáng, sáng suốt, định tĩnh, trong lành, vô ngã, vị tha – lúc đó chúng ta đang thực hành đúng pháp, bản chân đã bắt đầu phát huy tác dụng, ánh sáng ban đầu của tâm lại được tái sinh sáng chói.
Quá trình tu tập là hành trình trở lại với bản chân của tâm
Cầu và Nguyện – Động Lực Tu Tập
Trong Phật pháp, cầu và nguyện có ý nghĩa rất đặc biệt. Cầu là tâm mong muốn thành tựu Đạo quả, muốn lìa khỏi khổ đau. Nguyện là sự quyết định, sự cam kết với chính mình rằng mình sẽ đi theo con đường chánh pháp.
Khi Phật tử đã thấy được sự khác biệt giữa bản chân và bản ngã, khi đã nhận rõ được bản chân chính là con đường dẫn tới giác ngộ, thì từ đó xuất hiện cầu nguyện tự nhiên: xin được quay về bản chân, xin được rời khỏi bản ngã, xin được tu tập đúng pháp suốt kiếp này lẫn các kiếp sau.
Cầu nguyện không phải là xin cầu bên ngoài, mà là sự thiết định từ sâu thẳm của tâm, là tầm nhìn rõ ràng về con đường mà mình cần đi, là sự quyết tâm lâu dài để trở lại với bản chân của mình.
Ứng Dụng Vào Tu Tập Hằng Ngày
Hiểu biết về bản chân và bản ngã chỉ có ý nghĩa khi chúng ta thực hành nó trong cuộc sống hằng ngày. Mỗi khoảnh khắc, hãy dừng lại và quan sát: “Bây giờ tâm tôi ở đâu? Tôi đang theo bản ngã hay theo bản chân?”
Khi bạn cảm thấy tham lam, sân hận, si mê, hãy nhận ra đó là tiếng gọi của bản ngã. Khi bạn cảm thấy tâm rộng mở, từ bi, quán chiếu, hãy biết rằng đó là bản chân đang hiện hành. Từ từ, qua thực hành, bản chân sẽ trở nên ngày càng sáng chói, bản ngã sẽ dần mất đi tác dụng của nó.
Con đường tu tập không phải là con đường đi tìm cái gì ở xa, mà là con đường quay lại, trở lại với bản chân của mình – cái mà Phật pháp gọi là nguyên bản tâm tánh, bản tánh Phật của chúng ta.
Kết Luận
“Bản chân” và “bản ngã” không phải là hai cái vật thể tách biệt. Bản chân là ánh sáng, bản ngã là bóng. Ánh sáng luôn tồn tại, bóng chỉ là sự che phủ tạm thời. Qua tu tập, hiểu rõ giáo lý, thực hành đúng pháp, chúng ta sẽ dần dần tán đi bóng tối của bản ngã, để bản chân – bản tánh Phật lâu đã tồn tại của chúng ta hiện ra sáng chói.
Khi Phật tử nhận thức được điều này, sự tu tập sẽ có định hướng rõ ràng, có mục tiêu sáng suốt. Hãy nguyện rằng, đời này và những đời sau, chúng ta sẽ luôn bám vào chánh pháp, luôn trở lại gần gũi với bản chân, cho đến khi hoàn toàn thành tựu Đạo quả, trở thành những vị Phật tương lai, vì lợi lạc của chính mình và vì lợi lạc của tất cả chúng sinh.
Namo Buddhaya!
Tài liệu Phật học tham khảo:
- Kinh Pháp Hoa – Về bản tánh Phật của tất cả chúng sinh
- Kinh Lăng Già – Về tâm tánh sáng suốt (Tathagatagarbha)
- Kinh Đại Bảo Tích – Về vô minh và sáng suốt
- Luận về tu tập Phật pháp – Các vị Tổ sư Phật giáo Việt Nam
