Đây là một câu hỏi mà nhiều Phật tử Việt Nam đã từng tự hỏi, đặc biệt khi tìm hiểu sâu hơn về bản chất của tâm thức trong Phật giáo. Câu trả lời không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về bản chất của tâm linh, mà còn mở ra những hiểu biết thú vị về cách thức hoạt động của ý thức theo học thuyết Duy Thức Phật học.
Theo học thuyết Duy Thức (Yogacara), mỗi chúng ta sở hữu tám loại tâm thức (tám thức): năm thức cảm giác (tháy, nghe, khứu, vị, xúc), thức ý (manas), thức ý thức (ālaya), và thức kho (ālaya-vijñāna). Khi chúng ta ngủ, năm thức cảm giác ngoài không hoạt động mạnh mẽ như lúc ta còn tỉnh thức, nhưng điều này không có nghĩa là tâm thức đã dừng hoạt động hoàn toàn.
Năm Thức Cảm Giác Và Sự Thay Đổi Khi Ngủ
Khi con người rơi vào giấc ngủ sâu, năm thức cảm giác (nghe, nhìn, khứu, vị, xúc) giảm cường độ hoạt động đáng kể. Năm thức này phụ thuộc vào các giác quan vật chất để hoạt động, và khi cơ thể chúng ta trong trạng thái ngủ sâu, khả năng tiếp nhận thông tin qua các giác quan này cũng suy giảm. Đây là lý do tại sao những tiếng ồn bình thường không thể đánh thức chúng ta, nhưng những âm thanh lớn hoặc bất thường lại có thể.
Người ngủ trong tư thế yên tĩnh, biểu hiện trạng thái tâm thức khi ngủ
Tuy nhiên, sự yếu đi này không phải là biểu hiện của sự chết đi hay vô thức. Các nhà Duy Thức học gọi hiện tượng này là “mơ màng trong thức” hoặc “hôn mê trong ý thức” (tức là hoạt động riêng rẽ của thức thứ tám – thức kho). Chính vì thức này vẫn hoạt động, nên chúng ta mới thấy có những giấc mơ hay những cảm giác lẩn thẩn trong khi ngủ.
Thức Thứ Bảy Và Thức Kho: Những Hoạt Động Vô Thức
Đó là do thức thứ bảy (manas – thức ý) hợp tác chặt chẽ cùng với thức kho (ālaya-vijñāna – tức là A-lại-da thức) để lấy ra những chứng tích được lưu trữ sâu trong kho tàng. Thức thứ bảy này còn có tên khác là “truyền tông thức” (ālaya-vijñapti), có nhiệm vụ chính là giữ gìn và vận chuyển các chứng tích.
Giống như một người quản lý kho hàng chuyên giữ gìn các loại hàng hóa, thức kho này cũng có chức năng lưu trữ và bảo quản. Tuy nhiên, nó lại mắc mặn một điều—nó tư nhân hóa kho đó, tức là nó chấp thức kho là của nó, xem thức kho như một tự ngã.
Sơ đồ minh họa tám loại tâm thức theo học thuyết Duy Thức Phật học
Thức kho (ālaya-vijñāna), còn gọi là tàng thức hay tâng thức, là kho chứa các loại hạt giống (chủng tích). Bởi vì thức này có ba chức năng: “năng tàng, sở tàng và ngã ái chấp tàng”. Năng tàng là thức này có khả năng dung chứa các loại chủng tích như mầm mống. Sở tàng là nơi chứa đựng, giống như một cái kho để chứa các vật dụng.
Vì thế, thức thứ tám này còn có tên là A-đảo-na thức. Vì dựa trên khả năng duy trì chủng tích không cho sót mất, nên nó mới có tên là A-đảo-na: duy trì nghiệp chủng. Chính cái mơ màng chúng ta gọi là chiêm bao là do ý thức hoạt động và chính nó mò mẫm ra các loại chủng tích được lưu trữ trong kho A-lại-da thức này.
Tâm Thức Vẫn Hoạt Động Khi Ngủ
Thực ra, trong lúc chúng ta ngủ sâu, các thức vẫn hoạt động, nhưng vì cường độ hoạt động của nó nhẹ và lu mờ đi, không mạnh mẽ như lúc chúng ta còn tỉnh thức, chúng ta đôi khi không nhận thấy rõ ràng. Đây không phải là chúng đã chết đi như nhiều người lầm tưởng, mà chúng chỉ ngầm ngấm hoạt động, duy chỉ có ý thức là hoạt động mạnh mẽ hơn trong giấc ngủ mơ.
Bằng chứng sống động nhất cho thấy các thức vẫn hoạt động khi ngủ là: nếu như các thức này không hoạt động, tại sao khi có người bật đèn lên ta lại thấy sáng, khi có người gọi ta lại có cảm giác, hoặc khi có tiếng động lớn thì ta liền tỉnh dậy?
Những hiện tượng này chứng minh rõ ràng rằng, trong lúc ngủ các thức vẫn còn hoạt động, chúng không phải đã chết hay không biết trời đất gì như một số người lầm tưởng. Các thức này hoạt động trong một mức độ khác—một sự hoạt động mà chúng ta không hoàn toàn nhận thức được, nhưng vẫn đủ tinh tế để bắt nhịp với những thay đổi đột ngột xung quanh.
Ứng Dụng Hiểu Biết Này Vào Thực Hành Tu Tập
Hiểu rõ về sự hoạt động của tâm thức khi ngủ có ý nghĩa quan trọng đối với người tu Phật. Trong thực hành tu tập, việc quản lý tâm thức ngay cả trong giấc ngủ là một phần không thể bỏ qua của con đường tu dưỡng. Các bậc tiền nhân đã dạy rằng, để tiến bộ trong tu học, chúng ta cần duy trì chánh niệm không chỉ lúc tỉnh mà còn cả lúc ngủ.
Khi hiểu rằng tâm thức vẫn hoạt động trong lúc ngủ, chúng ta sẽ chủ động canh tạo những hạt giống tốt lành (chủng tích thiện) vào thức kho của mình. Những hạt giống này sẽ được nuôi dưỡng không ngừng, thậm chí khi chúng ta đang ngủ. Đó là lý do tại sao các thầy cô Phật giáo khuyên rằng nên ngủ với tâm niệm Phật, để cùng lúc nuôi dưỡng những chứng tích tốt lành.
Qua đó, chúng ta không những hiểu được bản chất tâm linh sâu sắc, mà còn tìm ra cách thức để tự hoàn thiện bản thân ngay cả trong những giây phút mà chúng ta xem như là “không làm gì” hay “vô ý thức”.
Tạm Kết
Câu hỏi “Tâm thức đi đâu khi chúng ta ngủ?” không phải là một câu hỏi dễ, nhưng học thuyết Duy Thức Phật học đã cung cấp cho chúng ta một câu trả lời sâu sắc và thuyết phục. Tâm thức không đi đâu cả—nó vẫn ở đây, vẫn hoạt động, chỉ là ở một mức độ khác. Thức kho vẫn miệt mài bảo vệ và nuôi dưỡng những chứng tích của chúng ta, những hạt giống nghiệp lực từ quá khứ vô thủy.
Hiểu rõ điều này, chúng ta sẽ nhận ra rằng không có một thời điểm nào mà tâm linh của chúng ta ngừng hoạt động. Cơ hội tu tập là liên tục, luôn luôn ở đó. Việc tu học Phật không chỉ diễn ra vào những khoảnh khắc tỉnh thức, mà nó còn tiếp diễn cả trong những giấc ngủ của chúng ta, miễn là chúng ta biết cách hướng dẫn tâm thức đúng đắn.
Tài Liệu Tham Khảo:
- Bộ Luận Duy Thức Tông về tám thức (Yogacara Buddhist philosophical texts)
- Kinh Tăng Một (Ekottara Agama) – Những bài dạy của Phật về tâm thức
- Những lời dạy từ các bậc tiền nhân về thực hành tu tập
