Tiêu Vũ – Đoàn Chi
Trong bài kệ cho đệ tử Cảm Thành, Thiền sư Vô Ngôn Thông mong muốn đệ tử giác ngộ vô thường và nhận biết cái chân thật để từ đó tùy căn cơ mà chỉ tâm vào việc truyền dạy Phật pháp. Bài thơ cũng là lời răn dạy cho chúng ta cần giữ một tâm an, đừng để tâm bản loạn trước muôn vàn biến thiên của cuộc đời.
Từ góc nhìn của thiền nhân, thơ thiền cho chúng ta những trải nghiệm thú vị về tự nhiên, con người và xã hội cũng thế giới nội tâm của bậc giác ngộ. Thơ thiền như một cầu nối giữa bậc giác ngộ, đưa tâm ta trở về hướng thiện, nhận thức thực tại để trận trổi và để biết sống có ý nghĩa hơn trong từng giây phút.
Thiền Sư “Vô Ngôn” – Người Im Lặng Bậc Nhất
Thiền sư Vô Ngôn Thông (759 – 826) quê ở Quảng Châu (Trung Quốc), họ Trịnh, mẹ đạo từ nhỏ, bỏ gia sản để tu học ở chùa Song Lâm tại Võ Châu. Ông là người có tính tình trầm lắng, ít nói nhưng hiểu nhiều, thông đạt sự lý. Vì thế, người đương thời gọi là Vô Ngôn Thông.
Vô ngôn là một khái niệm xuất phát từ nhà Phật. Hiểu theo nghĩa hạp, vô ngôn là không lời, nghĩa là chỗi bỏ mọi hình thức tồn tại của ngôn ngữ, dù là lời nói hay chữ viết. Hiểu theo nghĩa rộng, vô ngôn loại bỏ luôn cả hành động, cụ chỉ, suy nghĩ. Vô ngôn, ấy là khi tâm tưởng người hành thiền đạt đến độ rộng lắng, thuần nhất, là của ngõ để đạt đạo và đắc đạo.
Thế nên Đức Phật tưởng nói: “Đạo của ta là ly ngôn tích diệt”. Sư tổ Đạt Ma thì bảo: “Giáo là lời, không phải là đạo. Đạo là không lời. Ngay nơi người đạt được không lời, người đạt đạo”. Sách Cao Tăng Truyền Đạng Lục (Tam Tập) của Thông Tuệ đời Tông gọi ông là Thông thiền sư.
Một hôm ông vừa làm lễ Phật xong, có vị thiền sư tới hỏi: “Ông vừa làm lễ gì đó?” Ông đáp: “Lễ Phật”. Vị thiền sư chỉ vào tưởng Phật nói: “Phật là cái này đây hả?” Ông không đáp. Đêm ấy, ông mặc y áo chỉnh tề, tìm đến phòng vị thiền giả là làm lễ hỏi: “Hôm sáng ngài có hỏi một câu, tôi chưa biết được ý tháo nào”. Vị thiền giả nói: “Ông xuất gia tu được bao nhiêu mùa kết hạ rồi?” Ông đáp: “Mười mùa”. Vị thiền giả hỏi: “Vậy thì ông đã xuất gia chưa?” Câu hỏi làm ông hoang mang. Vị thiền giả nói: “Có vậy mà cũng không hiểu thì có tu đến một trăm mùa kết hạ cũng vô ích”.
Vị thiền giả liền đưa ông đi Giang Tây để tham yết thiền sư Mã Tổ Đạo Nhất. Không may thiền sư Mã Tổ đã từ bỏ rồi, ông liền được đưa đi tham yết thiền sư Bạch Trượng Hoài Hải, tức là đệ tử đắc pháp của Mã Tổ. Lúc bấy giờ có một vị tăng đến hỏi Bạch Trượng: “Con đường giác ngộ cấp thứ của Đại Thừa là gì?” Bạch Trượng trả lời: “Mặt đất của tâm nếu không bị ngăn che thì mặt trời trí tuệ tự nhiên rõi đến” (tâm địa nhược thông, tự nhật tự chiếu). Nghe câu nói này Vô Ngôn Thông bỗng nhiên đại ngộ.
Quay Mặt Vào Vách, Vui Trong Thiền Định
Tháng Chín mùa Thu năm Canh Tý, Đường Nguyên Hòa thứ 15 (năm 820), Thiền sư Vô Ngôn Thông đến chùa Kiến Sơ trên núi Tiên Du, ở hương Phủ Đông, huyện Tiên Du, Giao Châu (nay thuộc tỉnh Bắc Ninh). Chùa Kiến Sơ nay thuộc xã Phủ Đông, huyện Gia Lâm, TP Hà Nội.
Khi tới đây, hàng ngày, ngoài việc cơm chào, ngài dành toàn bộ thời gian chỉ ngồi quay mặt vào vách, không nói một lời, vui trong thiền định. Suốt mấy năm mà người ngoài không biết, chỉ có trụ trì chùa là sư Lập Được, thấu rõ huyền cơ nên lòng cũng tôn kính, hết là lòng hầu hạ, âm thầm học hỏi nên hiểu rõ yếu chỉ của Thiền tông. Vì thế, Thiền sư Vô Ngôn Thông cho đệ tử pháp danh của Lập Được thành Cảm Thành.
Thiền sư Cảm Thành họ Thì, quê ở Tiên Du (tỉnh Bắc Ninh ngày nay). Lúc đầu sư xuất gia tại quê nhà, pháp danh là Lập Được, lấy việc tụng kinh trì giới làm đầu. Phú hào trong làng mến mộ đức hạnh cao cả của sư, tự nguyện cũng gia trách làm chùa, thỉnh sư Lập Được đến trụ trì, nhưng sư tự chối. Đêm ấy, sư chiêm bao thấy Thần nhân đến báo: “Nếu làm theo chỉ nguyện của nhà họ Nguyễn thì chỉ chừng vài năm sẽ gặp điều là lạnh lớn!”, nên sư Lập Được nhận lời, lập thành chùa Kiến Sơ.
Chẳng bao lâu thì Thiền sư Vô Ngôn Thông đến. Sư biết Thiền sư Vô Ngôn Thông không phải là người thường, ngày đêm hầu hạ, không hề biếng trá. Thiền sư Vô Ngôn Thông cảm động lòng thành khẩn của sư Lập Được nên nhận ông làm đệ tử.
Thiền sư Vô Ngôn Thông tu tập tại chùa Kiến Sơ với tâm trạng thanh tịnh
Ngày 12 tháng Giêng năm Bính Ngọ, niên hiệu Bảo Lịch thứ hai, đời Nhà Đường (826), tại chùa Kiến Sơ, Thiền sư Vô Ngôn Thông không bệnh, tắm rửa, thay y phục, gọi Cảm Thành đến dạy:
“Ngày xưa, Tổ Nam Nhạc – Hoài Nhượng, khi sắp từ bỏ có dạy rằng: Tất cả các pháp / Đều từ tâm sinh / Tâm không chứ sinh / Pháp không chứ trụ / Nếu đạt tâm địa / Làm gì chẳng ngại / Không gặp thiện căn / Cẩn thận chú ý!”
Dạy Xong, Sư Chắp Tay Qua Đời, Thọ 68 Tuổi
Trong cuốn sách “Thơ thiền Việt Nam luận giải” của Thượng tọa Thích Thanh Diễn và TS. Phạm Thị Thanh Hương nhận định rằng, qua bài thơ này Thiền sư Vô Ngôn Thông muốn đệ tử giác ngộ vô thường (trong Phật giáo nghĩa là “không có gì tồn tại mãi mãi, mọi thứ đều ở trong trạng thái thay đổi liên tục”) và nhận biết cái chân thật để từ đó tùy căn cơ mà chỉ tâm vào việc truyền dạy Phật pháp.
“Tất cả các pháp, đều từ tâm sinh…”, câu thơ khẳng định khả năng tự chủ, tự kiểm soát của mỗi con người trước quy luật vận động của vạn vật. Nếu mỗi chúng ta đều nhận ra được “tưởng” đó chỉ là hư vọng do chính tâm ta khởi lên khiến ta ngày đêm tham ăn, sân si… đưa đày trong vui buồn, khổ não… thì khi “Tâm không chứ sinh”, tâm ta sẽ không khởi lên một cái tên, một vọng niệm hay một ý nghĩa nào cho nó nữa thì nó làm sao có chứ trong tâm ta “Pháp không chứ trụ”.
Do đó, “Nếu đạt đạt lòng, làm gì chẳng ngại”, câu thơ muốn nhắc nhở rằng, khi ta làm chủ được tâm ta, khi tâm ta bình yên như đất lành thì trí tuệ nào mà không khai mở soi sáng cho ta. Khi tâm đã bình yên, trí đã sáng thì còn việc gì khiến ta phải lo ngại.
TT. Thích Thanh Diễn và TS. Phạm Thị Thanh Hương cho rằng, bài thơ muốn nhắc nhở chúng ta cần phải biết làm chủ tâm mình trước vạn vật biến đổi trùng trùng duyên khởi. Đừng để tâm bất an loạn, bất an! Là người tu luyện cần phải nhận biết cái vô thường và cái chân thật. Cái chân thật là cái bản lai chân tính của sự vật, hiện tượng đều là không nhưng do tâm khởi vọng niệm mà thành có. Cái tâm chân thật không phải là cái tâm suy nghĩ vọng niệm tung tung không đầu không cuối, cái tâm chân thật không phải là tham sân si… mà là tâm trong sáng, thanh tiến không vọng niệm.
Trí tuệ và những năng lực tiềm ẩn ở trong mỗi chúng ta chỉ được khai mở tốt nhất khi tâm thanh tịnh. Tâm thanh tịnh còn được ví như đất lành. Có đất lành thì cây trái nào được trồng lên mà không tưới tốt.
Bài thơ toát lên một thông điệp rất rõ ràng về tinh thần giác ngộ vô thường. Cái biết, cái thấy đang diễn ra trước mắt mỗi chúng ta đều do tâm khởi vọng niệm mà có tên, có tưởng. Nếu tâm không khởi vọng niệm thì không có gì vương ngực trong tâm chúng ta được. Như vậy, để khai mở được sức mạnh nội tại của chính mình, con đường duy nhất là phải làm cho tâm mình trong sáng. Tâm bình yên sạch sẽ chính là chìa khóa để giải phóng mọi ràng buộc.
Sau khi dạy xong, sư Vô Ngôn Thông chắp tay qua đời, thọ 68 tuổi. Bài kệ dạy cuối cùng của ngài để lại cho đệ tử Cảm Thành và muôn đời sau là một di sản tinh thần vô giá, chứa đựng cả bí mật của Thiền tông và đường lối giải thoát của người tu.
Tinh thần của bài kệ vẫn còn sáng rỡ cho đến ngày nay. Nó nhắc nhở mỗi Phật tử rằng giải phóng không nằm ở bên ngoài mà ở trong chính tâm mình. Tất cả các pháp, tất cả những gì chúng ta trải qua, tất cả những khổ đau hay hạnh phúc đều có nguồn gốc từ tâm. Khi chúng ta hiểu được điều này, khi chúng ta biết làm chủ tâm mình, khi tâm chúng ta thanh tịnh và rộng lắng, thì tự do, hạnh phúc chân thật mới có thể đạt được.
Bài kệ “Tất cả các pháp đều từ tâm sinh” là một lời dạy vĩnh cửu của Thiền tông, là ánh sáng soi đường cho những ai muốn tìm tòi con đường tu tập, những ai muốn tìm thấy bản tính Phật trong chính mình. Đó là tài sản tinh thần lớn lao của dân tộc Việt Nam, của nhân loại.
