Tết Trung thu, còn gọi là Tết của trẻ em hay Ngày Tết Ngắm Trăng, là một phong tục văn hóa truyền thống gắn liền với đời sống tinh thần của người Việt. Ngày này diễn ra vào rằm tháng tám âm lịch, là dịp để gia đình sum họp, trẻ em được vui chơi và cả cộng đồng cùng nhau ngắm trăng tròn. Trong truyền thống Phật giáo Việt Nam, Tết Trung thu không chỉ là lễ hội vui tươi dành cho thiếu nhi mà còn mang sâu sắc ý nghĩa tinh thần, giúp mỗi người tu dưỡng lòng từ, hiểu biết về đoàn viên và chia sẻ yêu thương. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về nguồn gốc của ngày lễ này, cách mà người Việt xưa cũ tổ chức lễ hội, và ý nghĩa sâu xa mà nó mang lại trong quá trình tu học Phật pháp của chúng ta.
Nguồn Gốc Lịch Sử Của Tết Trung Thu
Tết Trung thu có bản gốc từ Trung Quốc với tên gọi là “Trung Thu Tết”, có lịch sử hàng ngàn năm. Theo các tài liệu lịch sử, phong tục này bắt đầu từ thời nhà Đường, đặc biệt là thời vua Dương Quý Phi. Một truyền thuyết nổi tiếng kể rằng, vào một đêm rằm tháng tám, vua Huyền Tông đi dạo ngoài thành với Dương Quý Phi, và họ gặp một vị tiên hiện ra dưới ánh trăng sáng rõ. Vị tiên này dùng phép thuật tạo nên một chiếc cầu vồng, một đầu giáp cung trăng, một đầu chạm mặt đất, cho phép vua đi lên cung trăng dạo chơi tại cung Quảng Han. Khi trở về, vua nhớ nhung cảnh vui của cung trăng nên đã đặt ra lễ Tết Trung thu để tưởng nhớ sự kiện kỳ diệu ấy.
Vị tiên hiện ra trong ánh trăng sáng, kỳ tích cung trăng theo truyền thuyết
Ngoài truyền thuyết này, có một hình thức khác về nguồn gốc Tết Trung thu. Theo một số sử liệu, lễ hội này gắn liền với việc ngắm trăng tròn vào mùa thu, khi con người xưa cũ tin rằng mặt trăng tròn đầy là biểu tượng của sự đoàn viên, điều tốt lành, mùa gặt hái thành công. Do đó, người ta quy tập thành lễ hội để cảm ơn trời đất, tiền nhân, và cầu mong một năm mới an lành, phong phú.
Tết Trung Thu Vào Việt Nam Và Phát Triển Qua Các Thời Kỳ
Tết Trung thu được truyền vào Việt Nam từ thời nhà Đường, có thể là từ thời Bắc thuộc hoặc thời Trần. Theo các nhà nghiên cứu lịch sử, công trình “Việt Nam Phong Tục” của tác giả Phan Kế Bình ghi chép chi tiết về phong tục Tết Trung thu của người Việt xưa. Theo đó, vào ban ngày, các gia đình tổ chức bày cỗ cúng gia tiên, đến tối thì cảm ơn mặt trăng (ngắm trăng). Bàn cỗ chính bao gồm bánh mặt trăng (bánh Trung thu hoặc bánh Nguyệt), bánh trái hoa quả nhiều màu sắc như xanh lục, vàng, trắng, và những lễ vật khác.
Theo tác giả Toàn Ái, vào thời nhà Đường, thời vua Dương Tông (niên hiệu Văn Minh), ngày 15 tháng 8 âm lịch đêm khuya, khi trăng tròn đầy sáng rõ, các quan nhân ở ngoài thành vô cùng vui mừng. Lúc đó, nhà vua gặp một vị tiên giáng thế trong hình dáng một ông lão đầu bạc phờ như tuyết. Vị tiên đó sử dụng phép thuật tạo nên một chiếc cầu vồng, một đầu giáp cung trăng, một đầu chạm đất, và nhà vua đã bước lên cầu vồng đi đến cung trăng để dạo chơi tại cung Quảng Han. Trở về sau trận thế, vua thương tiếc cảnh cung trăng đầy thơ mộng nên đã đặt ra lễ Tết Trung thu từ đó.
Ban đầu, trong ngày Tết này, người ta chỉ uống rượu và ngắm trăng nên còn gọi là Tết Ngắm Trăng (theo tên gọi cũ Năm Cơ Tín Nương Việt Nam). Đến thời Tống, việc ăn bánh Trung thu chỉ giới hạn trong hàng quan lại, thường lưu gia thứ và giới quý tộc, là đặc sản dành riêng cho các vị văn nhân sáng tác thơ vằng, nhất là vào dịp trăng thu. Sau này, thời Nguyên-Minh, phong tục ăn bánh Nguyệt vào mùa Trung thu mới phổ biến rộng rãi trong dân chúng, trở thành phong tục chung của toàn xã hội.
Bánh Trung Thu: Biểu Tượng Của Đoàn Viên Và Tròn Đủ
Bánh Trung thu có hình tròn, như trăng tròn, tượng trưng cho sự đoàn viên, là lễ phẩm không thể thiếu để cúng trăng và trong các gia đình vào đêm Trung thu. Theo sách “Đề Kinh Cảnh Vật Lược”, người xưa làm bánh Trung thu rất cầu kỳ. Bánh có hình tròn, trên mặt luôn có in các hình ảnh Hạng Nga, Ngọc Thỏ, và nhiều họa tiết đặc trưng khác. Theo thời gian, chiếc bánh ngày nay đã mang nhiều danh hiệu khác nhau như bánh Hồ (bánh hồ có nghĩa là bánh chứa hồ chứ không phải “hồ”), bánh trăng, bánh đoàn viên.
Theo truyền thuyết, thời Tây Hán, nhân sự thần Trương Thiên Đi Tây Vực (bổn Ẩn Độ) vời, có mang theo các loại hạt mè, hạt dâu, hạt gấc, dưa hấu. Chính những hạt này được người Trung Hoa dùng làm nguyên liệu chính để làm nhân bánh Trung thu nên được gọi là bánh Hồ (hồ có nghĩa là hùng vĩ, vinh quang – bổn Ẩn Độ). Đến thời Huyền Tông nhà Đường, trong một đêm rằm tháng tám, vua và Dương Quý Phi ăn bánh này và ngắm trăng. Nhân đó, nhà vua đã bỏ tên bánh Hồ và gọi là bánh trăng (nguyệt bích). Tên này thích hợp cho tới ngày nay, vì bánh tròn như trăng tròn, tượng trưng cho sự tròn đủ, đoàn viên, yêu thương.
Bánh Trung thu tròn với các hình ảnh truyền thống, biểu tượng của đoàn viên
Phong Tục Tổ Chức Tết Trung Thu Của Người Việt
Tết Trung thu của người Việt có nhiều điểm đặc biệt khác với Tết Trung thu của người Trung Hoa. Theo phong tục người Việt, bố mẹ bày mâm cỗ thường là bánh trái, trín nước cho các con ăn uống mừng Trung thu, mua và làm đủ thứ lồng đèn tháp bằng nến treo trong nhà và để các con rước đèn. Đây là dịp để con cái cảm nhận được sự san sóc quí mến của cha mẹ đối với mình một cách cụ thể và sinh động.
Ngoài ra, gia đình còn mua bánh Trung thu, trà, rượu để cúng tổ tiên, biếu ông bà, cha mẹ, thầy cô, bạn bè, hộ hàng và các ân nhân khác. Người Việt thường tổ chức múa Sư Tử hay múa Lân trong dịp Tết Trung thu. Xưa kia, còn tổ chức hát Trống quân, chơi đèn kéo quân, rước đèn trong dịp Tết Trung thu. Ngoài việc tạo vui chơi cho trẻ em (và cả người lớn), Tết Trung thu còn là dịp để người ta ngắm trăng, tiên đoán mùa mưa bão.
Theo phong tục xưa, nếu trăng thu màu vàng thì năm đó sẽ trúng mùa tấm tơ, nếu trăng thu màu xanh hay lục thì năm đó sẽ có thiên tai, và nếu trăng thu màu cam trong sáng thì đất nước sẽ thịnh trị. Những tiên đoán này phản ánh niềm tin của người xưa rằng mặt trăng là lời sáng của trời đất, là dấu hiệu cho loài người hiểu rõ được những điều sắp xảy ra trong năm.
Ý Nghĩa Phật Giáo Của Tết Trung Thu
Trong truyền thống Phật giáo Việt Nam, Tết Trung thu ngoài những ý nghĩa văn hóa dân gian còn mang những giá trị tinh thần sâu xa. Nhà chùa tổ chức vui Tết Trung thu cho thiếu nhi chính là sự quan tâm, tạo niềm vui, giải trí và thư giãn cho các em. Qua đó, các nhà sư cũng giáo dục thế hệ trẻ về lòng tự, sự biết ơn, chia sẻ trong tinh thần đoàn kết và tương trợ.
Tết Trung thu là dịp để mỗi người tu dưỡng lòng từ bi, hiểu biết sâu hơn về ý nghĩa của sự đoàn viên, yêu thương gia đình. Trăng tròn là biểu tượng của tâm ý tròn đủ, sạch sẽ, không tham, không sân, không si. Khi ngắm trăng vào đêm Trung thu, con người có dịp quán chiếu tâm tính của mình, rèn luyện tâm định, phát triển trí tuệ, hướng mình về những điều tốt lành, có ích cho đời.
Gia đình sum họp ngắm trăng vào đêm Trung thu, biểu tượng của đoàn viên
Theo Phật giáo, tám (con số của Tết Trung thu – rằm tháng tám) là con số tượng trưng cho tám chánh đạo (Tám chân lý cao cả của Phật giáo), con đường dẫn tới nirvana. Rằm tháng tám còn được xem là dịp để tu học viên tập bát quan tâm, thực hành tám chánh đạo, sống theo lời dạy của Phật và các vị tiền nhân.
Tết Trung thu cũng là dịp để nhà chùa và cộng đồng Phật tử gắn kết, chia sẻ niềm vui và tình thương. Các em thiếu nhi được học hỏi tinh thần chia sẻ, biết cảm ơn, tôn trọng cha mẹ, thầy cô, người cao tuổi. Điều này góp phần xây dựng xã hội với những giá trị nhân ái, tình cảm gia đình, và tinh thần cộng đồng mạnh mẽ.
Kết Luận: Giá Trị Bền Vững Của Tết Trung Thu
Tết Trung thu, qua những thế kỷ phát triển, đã trở thành một phong tục văn hóa vô cùng quý giá, vừa mang ý nghĩa lịch sử, vừa mang tính chất tinh thần sâu sắc. Nó không chỉ là lễ hội vui chơi dành cho trẻ em mà còn là cơ hội để gia đình sum họp, để mỗi thành viên cảm nhận được tình yêu thương, sự quan tâm của những người thân yêu xung quanh.
Từ góc độ Phật giáo, Tết Trung thu là dịp để mỗi người tu dưỡng lòng từ bi, phát triển trí tuệ, sống theo chánh pháp, hướng tới con đường giác ngộ. Các em thiếu nhi qua lễ hội này học được những bài học quý giá về lòng biết ơn, tinh thần chia sẻ, và tình yêu thương con người. Những giá trị này sẽ theo các em suốt cuộc đời, giúp xây dựng một cộng đồng, một xã hội tốt lành hơn.
Vì vậy, để giữ gìn phong tục Tết Trung thu, mỗi gia đình, mỗi nhà chùa nên tiếp tục tổ chức và lan tỏa ý nghĩa quý báu của ngày lễ này. Đây là cách chúng ta tôn trọng các tiền nhân, giáo dục thế hệ trẻ, và gìn giữ bản sắc văn hóa Phật giáo Việt Nam cho các thế hệ tương lai.
Tài Liệu Tham Khảo Kinh Điển:
- Kinh “Đại Bát Niết-Bàn”: Ghi chép về mười bốn tòa chùa linh thiêng và ý nghĩa của những ngày lễ Phật giáo quan trọng
- “Việt Nam Phong Tục” – Tác giả Phan Kế Bình: Ghi chép chi tiết về các phong tục truyền thống của người Việt, bao gồm Tết Trung thu
- “Đề Kinh Cảnh Vật Lược”: Sách ghi chép về ý nghĩa lịch sử và văn hóa của bánh Trung thu và các phong tục liên quan
- Các bộ kinh Phật giáo về Tám Chánh Đạo (Ariya Atthangika Magga) trong truyền thống Theravada và Mahayana
