Trong lịch sử tu tập của con người, câu hỏi “Làm thế nào để thoát khỏi đau khổ?” luôn là âu cầu sâu xa nhất của mỗi tâm hồn. Phật dạy: “Santi paramam sukham” – An tĩnh Niết-bàn là hạnh phúc tuyệt đối. Đây không phải là lời hứa hẹn về một thiên đường xa xôi, mà là mô tả về một trạng thái tâm linh có thể đạt được ngay trong cuộc sống hiện tại của chúng ta. Câu dạy này chứa đựng toàn bộ cốt lõi của Phật pháp – một con đường dẫn tới sự giải thoát thực sự không phải bằng cách trốn chạy, mà bằng cách nhìn rõ bản chất thực tế của đau khổ.
Khi một đệ tử viết “Tâm con vô cùng dao động, rõ ràng là con không có sự tĩnh giác” hoặc “con vẫn lo âu, vẫn thất vọng, chán nản trước cái hiện tại”, Thầy Viên Minh nhận ra ngay những tâm trạng cốt lõi của một người tìm kiếm giáo pháp. Con muốn giải thoát khỏi những trạng thái tâm linh này, những cơn sóng cuồng cuộn của tham và sân, bằng một cách nào đó có thể xóa bỏ chúng đi. Nhưng đó chính là nơi hiểu lầm bắt đầu – và Thầy lại là người đầu tiên phát hiện ra điều này.
Hiểu Sai Về Tĩnh Giác Trong Tu Tập
Không phải tháy Thầy mễn cả, đệ tử đã hiểu sai chữ “tĩnh giác” mà Thầy dạy. Nếu có một “tĩnh giác” nào như đệ tử hình dung – một trạng thái tâm không còn dao động, không còn lo âu, thì Thầy e rằng nó chỉ là công cụ của ý muốn trốn tránh thực tại mà thôi. Đó là sự nhầm lẫn cơ bản giữa “không có cảm xúc phiền não” với “tĩnh giác thực sự”.
Tĩnh giác thật sự trong Phật pháp không phải là một trạng thái tâm không có phản ứng hay cảm nhận. Ngược lại, nó là khả năng nhìn rõ tất cả những gì xảy ra – kể cả đau khổ, lo âu, thất vọng – nhưng nhìn nó mà không bị nó chi phối. Đó là sự khác biệt căn bản giữa một người tu tập thực sự và một người tìm cách trốn tránh.
Tại Sao Con Muốn Giải Thoát?
Trước hết, chúng ta cần đặt ra câu hỏi cốt lõi: Tại sao con muốn giải thoát? Có phải là vì con muốn lánh tránh cái hiện tại đầy chán nản khổ đau này, để đạt được ở đâu đó một cái gì hạnh phúc hơn? Nếu vậy, Thầy Viên Minh nhận thấy đây là một sai lầm căn bản trong cách tiếp cận Phật pháp.
Bởi vì, nói cho cùng, không ai có thể trốn tránh được thực tại cả, và cũng không bao giờ có được ở đâu đó một hạnh phúc khác hơn hơn – nếu như nó dựa trên nền tảng của sự kỳ vọng và so sánh. Mỗi lần chúng ta trốn tránh một hạnh phúc này để tìm kiếm hạnh phúc kia, chúng ta lại rơi vào vòng luẩn quẩn của tham muốn và thất vọng.
Giải Thoát Cần Có Trí Tuệ
Con ơi, giải thoát thực sự thì phải có trí tuệ, mà trí tuệ là thấy rõ thực tại đúng như nó đang là. Phật dạy rất rõ ràng trong kinh điển:
“Tất cả các hình vô thường,
Tất cả các hình là khổ,
Tất cả các pháp vô ngã,
Thầy thế với trí tuệ,
Liễn thoát ly đau khổ,
Đó là đường thanh tĩnh.”
Tĩnh giác thực sự là nhìn rõ thực tại đúng như nó đang là, không phải trốn tránh nó
Vậy làm thế nào con có thể hy vọng thoát khỏi khổ đau khi bản chất của các hình là đau khổ? Khi “ba cõi bất an y như nhà lửa”? Khi con không thực sự giáp mặt với thực tại khổ đau bằng cái nhìn trí tuệ mà chỉ lo toan lánh tránh hay tìm cầu một hạnh phúc nào khác trên thế gian?
Những người mới bắt đầu tu tập thường rơi vào bẫy này. Họ tưởng rằng Phật giáo là một con đường tẩu thoát từ cuộc sống, một cách để không còn phải chịu những khó khăn, thất bại hay đau buồn. Nhưng đó lại là điểm đi sai hướng ngay từ đầu. Phật giáo không phải là pháp tẩu thoát, mà là pháp chứng ngộ.
Sự Chấp Nhận và Giải Thoát Thực Sự
Nói như vậy không phải là đánh chấp nhận đau khổ một cách bi quan hay đầu hàng khổ lụy. Vì thực ra vẫn có giải thoát, nhưng không phải là giải thoát từ đâu mà là giải thoát chính mình ra khỏi vô minh tham ái, để có thể thong dong tự tại giữa cuộc đời đau khổ này.
Đó là sự khác biệt tinh tế nhưng cực kỳ quan trọng. Khi chúng ta không còn chạy trốn khổ đau, khi chúng ta dừng lại và nhìn thẳng vào nó bằng trí tuệ, chúng ta sẽ khám phá ra rằng khổ đau không còn là thứ khiến chúng ta sợ hãi nữa. Nó trở thành chỉ là những hiện tượng tự nhiên, những sóng trên mặt biển tâm linh của chúng ta.
Hạnh Phúc Tuyệt Đối Là An Tĩnh Niết-bàn
Và vẫn có hạnh phúc, nhưng không phải thứ hạnh phúc loại trừ đau khổ mà là hạnh phúc dung nhiệp khổ đau, một “paramam sukham” – an tĩnh tuyệt đối như Phật đã dạy. Phật dạy: “Santi paramam sukham” – an tĩnh Niết-bàn là hạnh phúc tuyệt đối – là để chỉ một sự yên lặng tuyệt đối trước tất cả mọi nơi khổ đau trong cuộc đời.
Sự yên lặng dung thông được tất cả mọi tình trạng mâu thuẫn hay hỗ tương của đời sống chứ không phải một trạng thái bất động của cơn thiên định xuất thần như biết bao nhiêu người ngộ nhận. Sự yên lặng tuyệt đối này cũng chính là Bát-nhã, Trí tuệ Viên chiếu, Viên minh, Tánh giác… qua đó các pháp tự thể hiện một cách chân thật và sống động. Và tuy rằng tương của các hình, các pháp là vô thường, khổ, và vô ngã, nhưng im lặng tuyệt đối của trí tuệ vẫn viên dung vô ngạ.
Đó chính là hạnh phúc, là giải thoát, ngoài ra không còn một hạnh phúc hay giải thoát nào hơn.
Giải Thoát Giả Tạo và Giải Thoát Thực Thụ
Thầy Viên Minh muốn nói, rằng nếu có một sự giải thoát nào thoái chối sự hiện hữu của vô thường-khổ-vô ngã thì đó là một sự giải thoát tạo nên cộng thêm nhiều mâu thuẫn và khổ đau. Là một sự giải thoát giả tạo do chính bản ngã dựng lên mà thôi. Vì bản chất của nó là sự chối bỏ hiện thực, là sự sợ hãi giấu kín trước những gì xảy ra. Và từ nơi sợ hãi đó, chúng ta không thể có được an tĩnh thực sự.
Giải thoát thực thụ là khi chúng ta dừng lại, ngừng chạy trốn, ngừng tìm kiếm một điểm dừng nào ngoài kia, mà quay trở lại với chính những gì đang xảy ra ngay tại đây và bây giờ. Nó là sự dung thông, sự chấp nhận toàn diện – không phải là sự chấp nhận tiêu cực, mà là sự chứng nhận rõ ràng về bản chất thực tế của mọi hiện tượng.
Đường Thanh Tĩnh Dẫn Tới Điểm Đến
Con ơi, đường thanh tĩnh mà Phật chỉ dạy không phải là một con đường dẫn ra khỏi cuộc sống, mà là một cách sống đích thực ngay trong cuộc sống này. Nó là cách bước đi, cách ngồi, cách nói chuyện, cách gặp gỡ với những khó khăn và thất bại của cuộc đời – tất cả đều với một tâm thanh tịnh, một trí tuệ rõ ràng, một trái tim không bị rạn nứt bởi tham sân si.
Hạnh phúc tuyệt đối không ở phía trước, không ở ngày mai, không ở một thiên đường nào xa xôi. Nó ngay đây, ngay bây giờ, trong cách chúng ta nhìn, cách chúng ta lắng nghe, cách chúng ta chưa bao giờ thoái chối hay chạy trốn bất cứ điều gì. Đó là an tĩnh Niết-bàn – hạnh phúc thực sự mà tất cả mọi người đều có thể đạt được.
Tham khảo giáo lý:
- Kinh Pháp Cú (Dhammapada)
- Kinh Tứ Diệu Đế trong Kinh Tương Ưng (Samyutta Nikaya)
- Trích Tuyển Tập Thư Thầy Viên Minh
