Thiền sư Thích Nhất Hạnh – nhà tư tưởng Phật giáo nổi tiếng thế giới – đã đem lại một cách nhìn mới về giáo lý Phật đà qua khái niệm “Phật giáo dân thân” (Engaged Buddhism). Trong một cuộc phỏng vấn với nhà báo John Malkin cách đây hơn một thập kỷ, Thiền sư khẳng định rằng Phật đà không chỉ tồn tại trong những bản kinh hay trong các thiền viện, mà Phật chính là nghệ thuật sống với chính niệm, với từng phút giây của cuộc đời thường ngày. Những lời dạy của Thiền sư mở ra một con đường mới cho những ai muốn kết hợp tu tập tâm linh với việc vươn ra để giúp đỡ xã hội – điều mà Phật giáo dân thân đã chứng minh.
Nguồn Gốc Phật Giáo Dân Thân Từ Trái Tim Của Lòng Từ Bi
Phật giáo dân thân không phải là một tông phái mới được phát minh, mà là một sự bộc lộ tự nhiên của tinh thần Phật đà trong bối cảnh xã hội cần sự giúp đỡ. Khi còn ở Việt Nam, Thiền sư Thích Nhất Hạnh và các vị thầy trẻ đã chứng kiến nỗi đau khổ sâu sắc do chiến tranh gây ra. Chính những trải nghiệm đó đã thúc đẩy họ nhận ra rằng không thể chỉ ngồi trong thiền viện để tu tập cá nhân, khi mà đông đảo chúng sinh đang chìm trong khổ đau. Lòng từ bi vô lượng của Phật đà chính là động lực để dân thân chân thật, để giáo pháp không trở thành những lời dạy vô dụng mà thành những hành động có ý nghĩa thực tế.
Thiền sư Thích Nhất Hạnh – vị thầy độc đáo của Phật giáo dân thân
Khi Thiền sư nói rằng “Phật giáo dân thân chỉ là Phật giáo”, điều này có nghĩa là sự kết hợp giữa tu tập nội tâm và hành động xã hội là những điều không tách rời được. Thiền không chỉ là việc ngồi trong thiền viện, mà là khả năng nhận thức về những gì đang xảy ra, không chỉ bên trong tâm thức mà còn xung quanh cơ thể và những cảm xúc của chúng ta. Đó chính là bản chất thực sự của sự hiện diện. Khi cơn bom đơi lên đầu chúng sinh, bạn không thể ngồi trong thiền viện để thoát thân. Bạn phải đương đầu với thực tế, phải biết cách giúp những người bị thương mà vẫn duy trì sự bình yên trong tâm hồn của mình. Đó là lý do nên sự tu tập và hành động xã hội phải đi cùng nhau.
Sự Thấu Hiểu Nỗi Đau Để Có Thể Chuyển Hóa Nó
Một câu hỏi thường xuyên được đặt ra là: liệu người Phật tử có nên chọn giữa việc tu tập cá nhân hoặc tham gia vào việc thay đổi xã hội? Thiền sư Thích Nhất Hạnh trả lời rằng đây là một nhận thức sai lầm hoàn toàn. Thực hành Phật giáo thực chất nên hướng đến giải quyết khổ đau ở cả hai mặt: nỗi khổ bên trong tâm thức bạn và nỗi khổ xung quanh bạn. Chúng được liên kết với nhau một cách sâu sắc. Nếu bạn lên núi tu hành một mình, bạn sẽ không có cơ hội để nhận ra những cảm xúc như giận dữ, ghen tị và tuyệt vọng ẩn sâu bên trong. Đó chính là lý do tại sao bạn phải gặp những người khác để nếm trải những cảm xúc đó. Nhờ vậy, bạn sẽ nhận ra và cố gắng nhìn vào bản chất sâu xa của chúng.
Chuyển hóa cơn giận bằng sự thấu hiểu – bí quyết Phật giáo
Khi chúng ta không hiểu rõ gốc rễ của phiền não, chúng ta sẽ không thể thấy con đường dẫn đến sự tỉnh thức và giải thoát. Điều này có liên quan trực tiếp đến cách chúng ta xử lý cơn giận. Trong tâm lý học phương Tây, người ta được dạy có thể giải phóng sự giận dữ bằng cách hét lên hoặc đấm vào gối. Tuy nhiên, Thiền sư Thích Nhất Hạnh nhận định rằng phương pháp này là sai lầm. Theo học thuyết Phật giáo, chúng ta có thể hình dung ý thức như những hạt giống. Bên trong chúng ta có cả hạt giống giận dữ lẫn hạt giống từ bi. Thực hành Phật giáo chính là để giúp hạt giống từ bi lớn lên và hạt giống giận dữ teo nhỏ lại. Khi chúng ta thể hiện cơn giận, dù bằng lời lẽ hay hành động bạo lực, chúng ta đang nuôi dưỡng hạt giống giận dữ để nó lớn lên thêm. Điều đó rất nguy hiểm.
Nếu không hiểu rõ nguồn gốc của giận dữ, chúng ta sẽ không bao giờ có thể chuyển hóa được nó. Cách duy nhất để giảm bớt sự giận dữ trong tâm hồn chúng ta là phải nhận ra hạt giống đó và cố gắng vô hiệu hóa nó bằng sự hiểu biết cùng lòng từ bi.
Giác Ngộ Không Phải Là Điều Tương Lai Mà Là HIỆN TẠI
Trong thảo luận với nhà báo John Malkin, khi được hỏi về việc nhiều người cảm thấy giác ngộ và hạnh phúc là những điều xa xôi trong tương lai, Thiền sư đã đưa ra một quan điểm sâu sắc: giác ngộ và hạnh phúc chính là những sinh vật có thể lớn lên, và bạn hoàn toàn có thể nuôi dưỡng chúng mỗi ngày. Nếu chúng ta không nuôi dưỡng giác ngộ, nó sẽ chết đi. Nếu chúng ta không nuôi dưỡng tình yêu, nó sẽ chết đi. Ngược lại, nếu chúng ta tiếp tục nuôi dưỡng giận dữ, hận thù, sợ hãi, chúng sẽ phát triển. Theo Phật dạy, không thứ gì sống được thiếu thức ăn. Điều này áp dụng cho cả giác ngộ, hạnh phúc, nỗi buồn, và nỗi đau.
Duy trì giác ngộ qua từng bước chân trong cuộc sống hàng ngày
Trước tiên, giác ngộ không phải chỉ là một trạng thái siêu việt mà là sự nhận thức sâu sắc về chính niệm. Ví dụ, khi bạn uống trà và hoàn toàn ý thức được rằng bạn đang uống trà, chính niệm đó đã là một dạng giác ngộ. Có rất nhiều khi chúng ta uống trà nhưng không để ý vì đang chìm trong lo lắng và trăn trở. Do vậy, chính niệm về việc uống trà chính là một dạng giác ngộ.
Nếu bạn tập trung tâm trí vào hành động hiện tại, hạnh phúc có thể đến trong lúc bạn uống trà. Bạn có thể thưởng thức trà ở đây và ngay bây giờ. Nhưng nếu bạn không biết cách uống trà với chính niệm và tập trung, bạn sẽ không thực sự uống trà mà uống đầy nỗi đau, nỗi sợ, cơn giận. Không chút hạnh phúc nào. Thấu hiểu cũng là một dạng giác ngộ. Nếu nhận ra rằng bạn vẫn đang sống, vẫn bước đi trên thế giới tuyệt đẹp này, đó cũng là một dạng giác ngộ. Điều này không tự dung mà đến. Bạn phải đặt tâm trí để tận hưởng từng bước đi. Và, một lần nữa, bạn phải giữ gìn sự giác ngộ để hạnh phúc được tiếp tục.
Nếu bạn biết cách duy trì giác ngộ và hạnh phúc, nỗi đau, nỗi sợ, nỗi khổ sẽ không còn cơ hội hiện hữu. Nếu không xuất hiện trong thời gian dài, chúng sẽ dần dần yếu đi. Rồi, khi ai đó chạm đến hạt giống đau khổ, sợ hãi, giận dữ trong bạn và những thứ đó bộc phát, bạn sẽ biết cách mang trở lại hơi thở chính niệm và nụ cười chính niệm. Bạn sẽ ôm lấy được nỗi đau khổ của chính mình.
Thiền Sư Nhấn Mạnh: Thực Hành Là Niềm Vui, Không Phải Gánh Nặng
Khi được hỏi về tình trạng mà khi tập thiền, chúng ta thường cảm thấy đầu óc quá bận rộn và không thể thiền tốt, Thiền sư đã cho rằng đây là sự hiểu lầm về thiền. Thiền chính là sự tận hưởng, không phải là một hình phạt hoặc sự cồng kềnh. Khi nhận được một tách trà, bạn đã có cơ hội để hạnh phúc. Hãy uống tách trà đó bằng cả tâm hồn. Nếu không, làm thế nào bạn có thể tận hưởng tách trà của mình?
Giống như khi bạn nhận được một quả cam, chắc chắn có cách để ăn sao cho tự do và hạnh phúc. Bạn có thể tập ăn cam để cảm thấy tự do và hạnh phúc. Khi tham gia một khóa tu về chính niệm, bạn sẽ học được cách để tự do, hạnh phúc khi ăn cam, uống trà hay đi dạo. Bạn hoàn toàn có thể tận hưởng từng bước chân. Những bước chân chữa lành, tương mật sẽ mang đến cho bạn thêm tự do. Bạn sẽ được hỗ trợ nếu có một người bạn hiểu rõ cách thức bước đi. Viện thực hành này có thể diễn ra mọi lúc. Không phải cho tương lai, mà cho chính thời điểm hiện tại.
Nếu hiện tại tốt đẹp, tương lai cũng sẽ tốt đẹp bởi nó được tạo ra từ chính hiện tại. Nếu tưng bước chân đều tự do, vui vẻ thì mọi nơi bạn đến đều là cõi tịnh độ của Đức Phật. Cõi tịnh độ của Đức Phật không phải vấn đề của tương lai.
Hiện Diện Của Phật Đà Ngay Tại Đây Và Bây Giờ
Khi được hỏi liệu Đức Phật tiếp theo sẽ xuất hiện trong thân thể một người hay dưới dạng một cộng đồng, Thiền sư Thích Nhất Hạnh đã đưa ra một câu trả lời độc đáo và sâu sắc: Phật đã ở đây rồi. Nếu có đủ chính niệm, bạn có thể nhìn thấy Phật trong bất cứ điều gì, đặc biệt là trong Tăng đoàn. Thế kỷ XX là thế kỷ của chủ nghĩa cá nhân, nhưng chúng ta không muốn như vậy nữa. Giờ đây, chúng ta cố gắng sống như một cộng đồng. Chúng ta muốn trôi đi như một dòng sông chứ không phải một giọt nước. Dòng sông chắc chắn sẽ đi tới biển, còn một giọt nước có thể sẽ bay hơi giữa chừng.
Đó chính là lý do chúng ta nhận ra sự hiện diện của Đức Phật ở đây và bây giờ. Mỗi bước chân, mỗi hơi thở, mỗi lời nói được sinh ra trong chính niệm chính là biểu hiện của Đức Phật. Không nên tìm kiếm Phật ở nơi nào khác. Phật nằm chính trong nghệ thuật sống với chính niệm từng phút giây của cuộc đời. Đó là lẽ thật mà Thiền sư Thích Nhất Hạnh muốn truyền tải: Phật giáo không phải là một tôn giáo xa cách, mà là một cách sống đầy tính nhân văn và khả thi cho mỗi người.
Quan điểm của Thiền sư Thích Nhất Hạnh về Phật giáo dân thân đã chứng minh rằng tu tập và hành động xã hội không phải là hai con đường tách biệt, mà là hai mặt của cùng một sự thực. Khi chúng ta biết cách sống có chính niệm, cách nuôi dưỡng lòng từ bi, cách giác ngộ từng bước chân hàng ngày, chúng ta không chỉ giúp bản thân mà còn giúp cả thế giới xung quanh. Đó chính là bản chất của Phật giáo dân thân – một con đường dân chủ, gần gũi, và thực tiễn để mọi người có thể chạm tới sự giác ngộ và hạnh phúc.
Để thực hành Phật giáo dân thân, chúng ta không cần phải rời bỏ cuộc sống thường ngày. Thay vào đó, hãy học cách sống với chính niệm trong mỗi khoảnh khắc – khi ăn cơm, khi uống trà, khi bước đi, khi gặp gỡ những người xung quanh. Chính từ đó, hạnh phúc thực thụ sẽ bắt đầu nảy sinh, và khả năng giúp đỡ chúng sinh sẽ tự nhiên phát triển. Đó là lời dạy vĩ đại mà Thiền sư Thích Nhất Hạnh đã dành cho chúng ta – một di sản tâm linh sẽ mãi mãi sáng chiếu con đường tu học của người Phật tử Việt Nam.
