Trong cuộc sống phàm tục, chúng ta thường xuyên phải đối mặt với những lựa chọn đạo đức, những quyết định nhỏ dường như không đáng kể nhưng lại ẩn chứa những giá trị sâu sắc về nhân cách. Phật giáo dạy rằng, không có điều gì là quá nhỏ mà không cần quan tâm, bởi vì những hành động nhỏ nhất cũng phản ánh tâm tư của con người. Một câu chuyện từ kinh Tạp A-hàm đã minh họa rõ nét điểm này, mở ra những bài học quý báu về ý định, tâm niệm và hiểu biết về sự khác biệt giữa thực lấy và tham lấy trong đạo Phật.
Câu Chuyện Vườn Cấp Cô Đề: Khi Hương Bay Trở Thành Tội Lỗi
Tại vườn Cấp Cô Đề nơi Đức Phật pháp hành, có một vị tỳ-kheo bị bệnh về mắt. Thầy của vị tỳ-kheo này dạy rằng, hương của hoa sen có thể chữa lành tật mắt. Vị tỳ-kheo nghe lời dạy, liền đến bờ ao hoa sen và ngồi theo hướng gió để hương hoa bay đến. Đó là lúc một vị thiên thần chủ háng (người canh giữ khu vườn) nói với vị tỳ-kheo: “Vì sao ngài trộm hoa?”
Vị tỳ-kheo đáp lại rằng:
“Không phá cũng không đoạt,
Đường xa ngửi hương bay.
Tại sao nay ông nói,
Ta là kẻ trộm hương?”
Thiên thần không đồng ý với câu trả lời này. Ông nói rằng: “Không xin mà tự lấy, thế gian gọi là trộm.” Từ đó, câu nói của thiên thần trở thành một công án sâu sắc trong Phật giáo—bài học về định nghĩa của trộm, không phải dựa vào hành động bên ngoài, mà dựa vào ý định trong tâm của con người.
Hoa sen nở trong vườn ở vùng nước sạch, tượng trưng cho sự tinh khiết trong Phật giáo
Ý Định: Gốc Rễ Của Mọi Hành Động Đạo Đức
Trong Phật giáo, khái niệm tư (intention/cetana) được coi là gốc rễ của tất cả mọi hành động đạo đức. Trong kinh Dhammapada, Đức Phật dạy rằng “Ý tưởng là tiên phong của mọi hành động.” Điều này có nghĩa là, hành động vật lý chỉ là biểu hiện bên ngoài của những gì diễn ra bên trong tâm tư.
Trở lại câu chuyện vị tỳ-kheo ngửi hương sen, dù vị này không cắt cử thực tế những bông hoa, dù chỉ là hương bay trên gió, nhưng ý định trong tâm của vị tỳ-kheo khi ngồi chủ tâm ngửi hương đã phát sinh từ tham (greed) và dục (craving). Thiên thần chỉ ra rằng, khi chúng ta muốn lấy thứ gì đó không được phép mà không xin phép, dù là vật thể hay hương thơm, thì đó chính là hành động trộm cắp.
Phật giáo không đánh giá hành động dựa trên kết quả bên ngoài mà dựa trên tâm niệm (mindfulness) và ý tưởng (intention) đang hoạt động tại thời điểm đó. Đó là lý do tại sao, trong năm giới cơ bản mà Phật dạy cho các Phật tử, luật “không trộm cắp” không chỉ áp dụng cho những đồ vật lớn mà còn bao gồm cả những thứ nhỏ nhất, miễn là ta lấy không được sự cho phép.
Sự Khác Biệt Giữa Phàm Phu Và Người Tu Hành
Một khía cạnh sâu sắc khác mà câu chuyện này mở ra là sự khác biệt cơ bản giữa người phàm tục và người tu hành. Sau khi vị thiên thần trách móc, có một người khác nghe thấy câu chuyện này. Người ấy nhận xét rằng: “Bây giờ, người kia, bị gãy phân-đà-la (sen), nhả rễ và vác cả đi, mới là người gian xảo.”
Thiên thần nói tiếp: “Người gian xảo cường loạn, giống như áo nhũ máu; đủ thiếu gì nói thêm!” Câu nói này chứa đựng ý rằng, những người gian xảo, những kẻ lừa dối, thì không cần phải được điểm danh thêm những lỗi khác nữa. Họ đã là những người không tuân theo luật lệ tự nhiên và không tôn trọng các quy tắc có mặt trong xã hội.
Ngược lại, người tu hành, đặc biệt là các tỳ-kheo hay tỳ-khuni, phải có tâm quý trọng (reverence) cao độ đối với những thứ nhỏ nhất. Dù chỉ là một sợi dây, một tờ giấy, hoặc một hơi hương, họ cũng phải xin phép trước khi sử dụng. Điều này không phải vì những thứ đó có giá trị kinh tế lớn, mà vì nó phản ánh trạng thái tâm của người tu hành—một tâm rất tinh tế, rất toàn cảnh, hiểu rằng mọi hành động dù nhỏ cũng đều có hậu quả.
Tỳ-kheo trong thiền định, biểu tượng của sự tu hành thanh tịnh trong Phật giáo
Bài Học Về Tinh Tế Trong Tâm Thức
Kinh Tạp A-hàm đã dạy rằng, dù bụi bẩn hay nhỏ như chân ruồi đặt trên lửa trắng, hay hạt mụcđịnh hạt trên kim cương, người chuyên tu hành thanh tịnh và tĩnh hóa thân tâm cũng sẽ thấy rất rõ ràng. Điều này tương tự như cách mà một tờ giấy trắng sẽ lộ rõ dấu vết nhỏ nhất, nhưng một miếng vải bẩn thì không.
Đấy là lý do tại sao Phật dạy rằng, những người tu hành cần phải “lặng lẽ trong sáchkhông đắm nhiễm các dục tứ từ thô đến tế, từ thấp hơn cho đến thanh cao.” Sự tu hành không phải là về việc tuân theo những quy tắc phức tạp, mà là về việc tinh tế hóa (refinement) tâm tư, để có thể nhận thức được những vi tế nhất của tâm mình.
Khi vị tỳ-kheo trong câu chuyện nghe những lời dạy này, vị không chỉ thừa nhận lỗi của mình mà còn biết được rằng, cái gì mà vị tưởng là nhỏ bé hay không có hại, lại chính là những điểm yếu trong tu hành của mình. Vị đã quyết tâm tu tập một cách nghiêm túc hơn, và sau khi thực hành pháp môn thanh tịnh cùng với các pháp khác, vị đã chứng đạt được quả A-la-hán—tức là người đã vượt thoát khỏi mọi phiền não.
Ứng Dụng Bài Học Vào Thực Tế Đời Sống
Bài học từ câu chuyện này không chỉ dành riêng cho các tỳ-kheo hay tỳ-khuni mà còn có giá trị sâu sắc cho tất cả các Phật tử tại gia. Trong cuộc sống hàng ngày, chúng ta thường xuyên phải đưa ra những lựa chọn nhỏ: có nên lấy công ty cái bút mà chúng ta tưởng rằng ai cũng lấy? Có nên uống cà phê miễn phí tại phòng chờ dù không được mời? Có nên sử dụng internet của công ty cho việc cá nhân?
Những hành động này dường như nhỏ bé, nhưng Phật dạy rằng, nếu ta lấy không được sự cho phép từ người chủ, thì theo định nghĩa, đó chính là trộm cắp. Quan trọng hơn nữa, đó là sự phát sinh của tham tâm (greedy mind) bên trong tâm chúng ta. Khi tham tâm được nuôi dưỡng thông qua các hành động nhỏ, nó sẽ trở nên mạnh mẽ hơn, dẫn đến những hành động lớn hơn.
Ngược lại, khi chúng ta tu tập tâm quý trọng (respect) và tâm biết xơ (contentment) ngay cả đối với những thứ nhỏ nhất, chúng ta sẽ xây dựng được một nền tảng đạo đức vững chắc. Đó là con đường dẫn đến sự giải thoát mà Phật dạy.
Hương sen bay trên gió, biểu tượng của những điều nhỏ mà ta thường bỏ qua trong tu hành
Kết Luận: Từ Nhỏ Đến Lớn, Từ Bề Ngoài Vào Bề Trong
Câu chuyện “Thưởng Sen Không Khéo Thành Kẻ Trộm” dạy chúng ta rằng, trong Phật giáo, đạo đức không được xây dựng trên cơ sở những hành động lớn lao, mà trên cơ sở những tâm niệm tinh tế ngay cả với những việc nhỏ nhất. Thiên thần chỉ ra rằng, khi chúng ta không xin phép mà lấy—dù là vật thể hay hương thơm—thì đó đã là hành động trộm cắp.
Bài học này càng trở nên quý báu hơn khi chúng ta nhận ra rằng, những người tu hành như tỳ-kheo cần phải có sự tinh tế và cẩn thận cao độ. Không vì những thứ đó quý giá, mà vì những hành động đó phản ánh trạng thái tâm—tâm tham hay tâm tôn trọng, tâm tham lam hay tâm biết xơ.
Khi chúng ta áp dụng bài học này vào cuộc sống, chúng ta sẽ nhận ra rằng, tuân thủ đạo đức không phải là một gánh nặng mà là một con đường dẫn đến tâm an lạc và tự do tinh thần. Qua những hành động nhỏ nhất, chúng ta xây dựng được tính cách, hình thành được đạo hạnh, và cuối cùng chạm tới được niên bàn mà Phật dạy.
Thế nên, trong tu học Phật, chúng ta không nên xem thường những điều nhỏ. Từng bước chân, từng lời nói, từng tâm niệm—tất cả đều là những viên gạch dựng nên công trình tu hành của chúng ta. Hãy luôn nhớ rằng, không xin mà lấy, dù chỉ là một hơi hương, cũng đã là trộm. Và khi chúng ta biết gìn giữ đạo đức ngay cả trong những việc nhỏ nhất, chúng ta sẽ có được sự bình an và tự do mà Phật từng hứa.
Tài Liệu Tham Khảo Kinh Điển:
- Kinh Tạp A-hàm, kinh số 1338
- Kinh Dhammapada – những dạy về ý tưởng và hành động
