Trong lịch sử Phật giáo Việt Nam, Phật hoàng Trần Nhân Tông là một vị đạo sư vĩ đại, người sáng lập nên Thiền phái Trúc Lâm – một trong những dòng Phật giáo quan trọng nhất của đất nước. Tuy nhiên, nhiều Phật tử và những người quan tâm đến Phật học vẫn chưa biết rằng Việt Nam cũng sở hữu những dấu vết quý giá về tích pháp của bậc thánh nhân này. Một trong những khám phá quan trọng đó chính là hành trình tìm kiếm xá-lợi của Phật hoàng Trần Nhân Tông – một công trình nghiên cứu kéo dài nhiều năm của các nhà khoa học và Phật học gia.
Gần đây, Tiến sĩ Nguyễn Văn Anh, một chuyên gia từ Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội, đã công bố những phát hiện quan trọng về các hộp xá-lợi của Phật hoàng Trần Nhân Tông tại các địa điểm lịch sử ở Việt Nam. Những khám phá này không chỉ mang ý nghĩa lịch sử mà còn có giá trị tâm linh sâu sắc đối với Phật tử Việt Nam, giúp chúng ta kết nối gần gũi hơn với các bậc tiền nhân trên con đường tu tập Phật pháp.
Phật Hoàng Trần Nhân Tông và Ý Nghĩa của Xá-Lợi
Trần Nhân Tông là vị hoàng đế phi thường của triều Trần, người đã xuất gia sau khi nhường ngôi cho con trai để toàn tâm toàn ý thực hành Phật pháp. Ông là người sáng lập Thiền phái Trúc Lâm vào năm 1299, một dòng Thiền tông nhuần nhuyễn kết hợp giáo pháp Phật Bộ với hoàn cảnh xã hội Việt Nam, tạo nên một chính thống Phật giáo độc nhất vô nhị.
Xá-lợi, trong ngữ cảnh Phật giáo, không chỉ là những tàn dư vật chất mà còn là biểu tượng cao quý của tâm linh và phước báu của bậc thánh nhân. Theo truyền thống Phật giáo, xá-lợi Phật là những hạt rắn không bị cháy ra khi hóa thiêu, tượng trưng cho sự bất hoại của chánh pháp và tâm bản lai thanh tịnh. Xá-lợi của các vị bậc thánh như Phật hoàng Trần Nhân Tông được xem là vật linh thiêng, là di sản tinh thần vô cùng quý báu cho hậu thế.
Phật hoàng Trần Nhân Tông, vị sáng lập Thiền phái Trúc Lâm, là một trong những vị thánh nhân vĩ đại của Phật giáo Việt Nam
Sau khi Phật hoàng Trần Nhân Tông viên tịch tại Yên Tử năm 1307, theo ghi chép lịch sử, thi thể ngài được các đệ tử thực hiện nghi lễ hóa thiêu (tuỳ tùy theo chỉ dẫn tu tập). Sau khi hóa thiêu, từ tro cốt, người ta thu được hơn 3.000 viên xá-lợi. Những viên xá-lợi này được phân chia để tôn trị tại nhiều nơi khác nhau, từ các chùa tự, tự viện, cho đến những cộng đồng Phật tử ở các vùng miền. Điều này thể hiện sự tôn kính và yêu mến mà các Phật tử có đối với bậc Thánh sư của mình, cũng như mong muốn lưu giữ lại dấu tích pháp lý để hướng dẫn thế hệ sau.
Bảy Địa Điểm Tôn Trị Xá-Lợi Phật Hoàng Trần Nhân Tông
Theo các sử liệu và ghi chép lịch sử được các nhà khảo cổ học tìm tòi, có ít nhất bảy địa điểm được xác nhận rằng đã từng tôn trị xá-lợi của Phật hoàng Trần Nhân Tông. Mỗi địa điểm này mang theo một câu chuyện lịch sử riêng biệt, gắn kết với các giai đoạn khác nhau của đất nước và sự phát triển của Phật giáo Việt Nam.
Địa điểm thứ nhất: Ngũa Vân, Yên Tử – nay thuộc Thành phố Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh, được xem là nơi linh thiêng nhất. Đây chính là nơi mà Phật hoàng Trần Nhân Tông nhập niết-bàn, và cũng là nơi các đệ tử thực hiện nghi lễ hóa thiêu (tức tuỳ tùy). Yên Tử được coi là ngôi núi linh thiêng của Phật giáo Việt Nam, là tâm điểm tâm linh của Thiền phái Trúc Lâm cho đến ngày nay.
Địa điểm thứ hai: Chùa Tự Phúc nằm trong Hoàng cung Thăng Long (nay là Hà Nội). Cho đến nay, vị trí cụ thể của nó vẫn chưa được xác định rõ ràng, nhưng theo các sử liệu cổ, đây là một chùa linh thiêng được xây dựng để tôn trị pháp vật của Phật hoàng.
Địa điểm thứ ba: Tháp Bảo Thiên thuộc chùa Bảo Thiên, nằm trong khu vực nhà thờ lớn Hà Nội hiện nay. Tháp này được xây dựng vào các thời kỳ khác nhau và có ghi chép rằng đã tôn trị xá-lợi Phật hoàng.
Hộp xá-lợi được phát hiện tại Ngũa Vân, Yên Tử – nơi được xem là điểm tôn trị xá-lợi quan trọng của Phật hoàng Trần Nhân Tông
Địa điểm thứ tư: Đức Lãng ở Tam Đường, Thái Bình (nay thuộc thôn Tam Đường, xã Tiến Đức, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình). Đây là một trong những nơi tôn trị được ghi chép khá rõ ràng trong các sử liệu về Phật giáo thời Trần.
Địa điểm thứ năm: Tháp Huệ Quang (còn gọi là Tháp Tổ) ở Hoa Yên, Yên Tử. Tháp này là một công trình tâm linh quan trọng của Thiền phái Trúc Lâm, được xây dựng để tôn trị các bậc thánh nhân.
Địa điểm thứ sáu: Tháp Phổ Minh ở chùa Phổ Minh (nay thuộc phường Lộc Vượng, Thành phố Nam Định). Đây là một địa điểm rất quan trọng vì nó là nơi duy nhất được xác nhận chắc chắn là còn lưu giữ hộp xá-lợi trước năm 2017. Năm 1986, khi tỉnh Nam Định tiến hành trùng tu lại tháp Phổ Minh, các nhà khoa học đã xác nhận tại tầng 11 của tháp có một hộp đá, theo mô tả của các sử liệu cổ, hộp này chứa xá-lợi.
Địa điểm thứ bảy: Quỳnh Lâm – một tự viện lớn và trung tâm đào tạo Tăng tài của Thiền phái Trúc Lâm. Quỳnh Lâm có hai tháp tôn trị xá-lợi của Phật hoàng Trần Nhân Tông, đây là một trong những nơi quan trọng để Phật tử học tập và tu hành pháp môn.
Phát Hiện Quan Trọng Tại Ngũa Vân, Yên Tử Năm 2017
Cho đến trước năm 2017, tháp Phổ Minh ở Nam Định là nơi duy nhất được xác nhận là còn lưu giữ hộp xá-lợi của Phật hoàng Trần Nhân Tông. Tuy nhiên, một phát hiện mới đã thay đổi tình hình này. Năm 2017, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội phối hợp với Bảo tàng tỉnh Quảng Ninh tiến hành khai quật di tích am Ngũa Vân tại thành phố Đông Triều, Quảng Ninh, và phát hiện được một hộp xá-lợi vô cùng quý giá.
Theo lời kể của Tiến sĩ Nguyễn Văn Anh, mục tiêu quan trọng nhất của cuộc khai quật này là tìm kiếm dấu tích của tháp Phật Hoàng thời Trần do Pháp Loa (đệ tử thứ hai của Thiền phái Trúc Lâm) cho xây dựng như một nơi tôn trị xá-lợi của Trần Nhân Tông tại Ngũa Vân. Kết quả khai quật cho thấy rằng các công trình tu bổ tôn tạo am Ngũa Vân dưới thời Lê trung hưng đã làm thay đổi cơ bản cấu trúc mặt bằng của am thời Trần, do đó chưa thấy được dấu vết của tháp Phật Hoàng thời Trần.
Tuy nhiên, điều đáng chú ý là đoàn nghiên cứu đã phát hiện ra một hộp bằng hợp kim với cấu trúc rất đặc biệt. Hộp này ngay lập tức thu hút sự chú ý của các chuyên gia vì tính độc đáo của nó. Dựa trên các nghiên cứu trước đây về xá-lợi ở tháp Nháy (Nghệ An), cũng như các địa điểm tôn trị xá-lợi của Phật hoàng Trần Nhân Tông ở các nơi khác, Tiến sĩ Nguyễn Văn Anh đã nghi ngờ rằng hộp này có thể là hộp xá-lợi.
Chiếc hộp được cho là chứa xá-lợi Phật hoàng được tìm thấy tại Ngũa Vân – do TS Nguyễn Văn Anh phát hiện, đây là khám phá quan trọng của năm 2017
Phương Pháp Khoa Học Trong Nghiên Cứu Hộp Xá-Lợi
Một quyết định rất sáng suốt của Tiến sĩ Nguyễn Văn Anh là không mở hộp xá-lợi ngay lập tức, mà thay vào đó giữ nguyên cấu trúc hộp như khi vừa phát hiện. Quyết định này có những lý do rất chính đáng. Thứ nhất, nếu hộp này thực sự là hộp xá-lợi, thì việc giữ nguyên trạng có giá trị lớn về mặt khảo cổ học, bảo tàng học, và quan trọng nhất là có giá trị tinh thần, tâm linh đối với Phật tử và nhân dân. Thứ hai, việc không bẻ hộp cũng giúp bảo vệ những di vật bên trong khỏi các tác động tiêu cực của không khí và thời gian.
Thay vào đó, nhóm nghiên cứu đã quyết định sử dụng các phương pháp khoa học không xâm lấn để khám phá bí mật của hộp. Đoàn đã thực hiện quy trình báo cáo chi tiết, tham vấn với các nhà nghiên cứu trong nước và quốc tế, trong đó có các học giả nước ngoài chuyên nghiên cứu về xá-lợi và các công trình tôn trị xá-lợi đã được phát hiện tại Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật Bản.
Để làm rõ cấu trúc của hộp, nhóm nghiên cứu quyết định dùng phương pháp chụp X-quang hiện đại. Kết quả X-quang cho thấy hộp gồm hai lớp hộp – bên ngoài là một hộp chính, bên trong lại còn một hộp khác. Hộp bên trong chứa hai vật thể: một vật có hình que (giống như một mảnh xương) và một vật có hình tròn (có cấu trúc và hình dáng khá giống với hình của răng hàm).
Dựa trên hình dáng, cấu trúc (cấu trúc kim quan được dùng trong tầng thức của bậc đế vương), và kích thước của hộp, cũng như đặc biệt là các vật thể bên trong hộp, nhóm nghiên cứu đã suy đoán rằng đây là hộp xá-lợi. Tầm quan trọng của việc hộp này được tìm thấy tại Ngũa Vân – nơi chính là địa điểm Phật hoàng hóa thiêu – càng làm tăng thêm độ tin cậy của giả thuyết này.
Tiến sĩ Nguyễn Văn Anh cho biết: “Nghiên cứu chiếc hộp đó, chúng tôi nhận thấy khó ai được hưởng hình thức tầng thức như thế, ngoài Trần Nhân Tông.” Công khai này là kết quả của hàng năm trăm giờ làm việc khoa học, kỹ lưỡng và tôn trọng đối với di sản quốc gia cũng như giá trị tâm linh mà nó mang lại.
Tiếp Tục Công Trình Nghiên Cứu Và Khẳng Định Khoa Học
Nhân định của các chuyên gia hàng đầu về Phật giáo và khảo cổ học cũng rất tích cực. Giáo sư Lương Gia Tâm – Phó Viện trưởng Học viện Phật giáo Việt Nam tại Hà Nội, cùng với PGS.TS Tống Trung Tín – Chủ tịch Hội Khảo cổ học Việt Nam, đều nhận định rằng việc cho rằng đây là hộp xác-lợi của Phật hoàng cũng có những lý lẽ nhất định. Tuy nhiên, để khẳng định chắc chắn hơn, các nhà khoa học nên tiếp tục nghiên cứu thêm bằng các phương pháp khác, đặc biệt là phương pháp C14 để xác định tuổi của vật liệu.
Những gợi ý này là rất hợp lý từ góc độ khoa học. Tiến sĩ Nguyễn Văn Anh giải thích rằng ở Trung Quốc, hộp xá-lợi đã được phát hiện tại nhiều nơi như chùa Đại Vân (Cam Túc), chùa Pháp Môn (Thiểm Tây), tháp Lỡi Phong ở Triết Giang… Dựa trên ghi chép lịch sử, các xá-lợi này được xác định là xá-lợi của Đức Phật. Tuy nhiên, vẫn còn những nghi ngờ về việc liệu đó có thực sự là xá-lợi Phật hay không.
Những nghi ngờ này là lẽ thường trong nghiên cứu khoa học – đó là tính cẩn trọng, tôn trọng bằng chứng, và không bao giờ vội vàng đưa ra kết luận cuối cùng mà chưa có đủ dữ liệu. Tiến sĩ Anh cho rằng việc có những ý kiến nghi ngờ hộp xá-lợi tìm thấy ở Ngũa Vân có chắc là xá-lợi của Phật hoàng Trần Nhân Tông hay không, cũng là điều dễ hiểu, vì đó chính là động lực để nhóm nghiên cứu tiếp tục tìm kiếm những bằng chứng có tính thuyết phục cao hơn.
Sự Công Nhận Và Bảo Vệ Di Sản Quốc Gia
Những nỗ lực của các nhà khoa học đã được ghi nhận rõ rệt. Năm 2022, hộp xá-lợi mà nhóm Tiến sĩ Nguyễn Văn Anh tìm thấy đã được cung rứt vào an trí trong tháp Phật Hoàng tại Ngũa Vân – tòa tháp được xây vào thời Lê trung hưng (năm 1707), một công trình tâm linh quan trọng của Phật giáo Việt Nam.
Trong cùng năm 2022, am Ngũa Vân, tháp Phật Hoàng và tháp Đoạn Nghiên cũng đã được trùng tu lại. Tỉnh Quảng Ninh cũng đầu tư xây dựng hạ tầng giao thông kết nối để đường hành hương về Ngũa Vân thuận tiện hơn. Những nỗ lực này thể hiện sự quan tâm của nhà nước và cộng đồng địa phương đối với di sản Phật giáo, cũng như nhận thức về tầm quan trọng của việc bảo vệ và tôn trì những công trình lịch sử linh thiêng này.
Tiến sĩ Nguyễn Văn Anh cũng cho biết thêm rằng hộp được cho là xá-lợi khác được phát hiện trong đợt khai quật di chỉ tháp Nháy (xã Hồng Long, Nam Đàn, Nghệ An) do Viện Khảo cổ học kết hợp với Bảo tàng Nghệ Tỉnh khai quật vào năm 1985-1986, có mấy viên cũng được cho là xá-lợi Phật. Tháng 12 năm 2017, hộp xá-lợi được công nhận là Bảo vật quốc gia, thể hiện giá trị đặc biệt của nó.
Ý Nghĩa Tâm Linh Và Lịch Sử Của Phát Hiện
Khám phá hộp xá-lợi của Phật hoàng Trần Nhân Tông không chỉ mang ý nghĩa lịch sử về mặt khảo cổ học, mà còn mang giá trị tâm linh sâu sắc cho Phật tử Việt Nam. Phật hoàng Trần Nhân Tông là biểu tượng của sự kết hợp hoàn hảo giữa hoàng đế hiền minh và bậc Thánh tu hành. Ông đã trao bỏ ngôi vương để toàn tâm toàn ý thực hành Phật pháp, xây dựng nên Thiền phái Trúc Lâm – một dòng Phật giáo tinh anh, sâu sắc và hết sức phù hợp với hoàn cảnh và tâm hồn người Việt.
Xá-lợi của Phật hoàng không chỉ là những hạt rắn không bị cháy, mà còn là những chứng tích hiển hiện của sự bất hoại của chánh pháp. Đối với Phật tử, việc sở hữu và tôn trị xá-lợi của các bậc Thánh sư là một cách để ghi nhớ và tôn kính những giáo pháp mà họ đã truyền dạy, cũng như để tìm kiếm liên kết tinh thần với truyền thống tu hành.
Phát hiện hộp xá-lợi tại Ngũa Vân cũng có ý nghĩa đặc biệt vì nó giúp chúng ta kết nối sâu sắc hơn với những câu chuyện lịch sử của Phật giáo Việt Nam. Yên Tử, với những am, tháp, và các công trình tâm linh tọa lạc nơi đây, là nơi diễn ra những phần quan trọng nhất của sứ mệnh tu hành của Phật hoàng. Tại đây, ông đã dạy dỗ hàng ngàn đệ tử, phát triển Thiền phái Trúc Lâm, và tìm được chỗ yên bình cho tâm hồn.
Hướng Phát Triển Trong Tương Lai
Công trình nghiên cứu của Tiến sĩ Nguyễn Văn Anh và các cộng sự mở ra những hướng phát triển mới cho nghiên cứu Phật học và khảo cổ học ở Việt Nam. Trên thế giới, nhiều quốc gia đã thực hiện các dự án nghiên cứu tương tự, và những phát hiện của họ đã giúp chúng ta hiểu rõ hơn về lịch sử Phật giáo và các công trình tâm linh cổ xưa.
Để tiếp tục công trình này, các nhà khoa học cần sử dụng thêm các phương pháp tiên tiến như phân tích DNA, phân tích hóa học, và đặc biệt là phương pháp định tuổi bằng C14, để có thể xác nhận chắc chắn hơn về tuổi của các di vật tìm thấy. Những phương pháp này sẽ giúp đưa ra các kết luận có tính khoa học cao hơn.
Đồng thời, việc bảo vệ, bảo tồn và tu tạo lại các di tích liên quan đến xá-lợi Phật hoàng cũng cần được tiếp tục. Những công trình này không chỉ là những tài sản vật chất của lịch sử, mà còn là những nguồn tài nguyên tinh thần quý báu cho hậu thế. Phật tử Việt Nam và nhân dân có thể đến thỉnh kinh, tu hành, và tìm kiếm sự bình an, giác ngộ tại những nơi linh thiêng này.
Phát hiện hộp xá-lợi Phật hoàng Trần Nhân Tông tại Ngũa Vân là một bằng chứng mạnh mẽ cho thấy rằng nếu chúng ta cẩn trọng, tôn trọng, và sử dụng các phương pháp khoa học hiện đại, chúng ta có thể tìm lại được những dấu tích quý báu của quá khứ. Những khám phá này không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về lịch sử Phật giáo Việt Nam, mà còn giúp chúng ta kết nối sâu sắc hơn với những giáo pháp vô cùng sâu sắc mà các bậc Thánh sư đã để lại.
Hành trình tìm kiếm dấu tích xá-lợi Phật hoàng Trần Nhân Tông là một minh chứng cho thấy sức mạnh của Phật pháp, khả năng bền dã của các công trình tâm linh, và sự quyết tâm của các nhà khoa học, Phật học gia trong việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa, tâm linh của dân tộc. Đó cũng là lời nhắc nhở cho chúng ta về tầm quan trọng của việc tu tập Phật pháp, thực hành giáo lý để có thể đạt được sự bình an, hạnh phúc, giác ngộ như những bậc Thánh sư đã đi trước.
Theo Báo Tuổi Trẻ
